Dərslik az ərbaycan Milli Konservatoriyasının

 
91 
TEATR 
İNCƏSƏNƏTİNİN TARİXİ.  
TEATRIN NÖVLƏRİ. 
 
Teatr  -  sinkretik inc
əsənətdir. Teatr əsəri (tamaşa) pyesin mət-
nind
ən (ssenari), rejissorun, aktyorun, rəssamın və bəstəkarın birgə ya-
radıcılığından ibarətdir. Operada və baletdə vacib rol musiqiyə verilib. 
Tamaşa  -  çoxlu  insanların  fəaliyyətinin nəticəsidir. O səhnəyə  gələn 
aktyorun, kostyumu tik
ən  kostyumerin,  işığı  qoyan  operatorun,  ta-
maşaçını qarşılıyan biletyorun, qarderob işçisinin birgə məhsuludur. 
Teatr tamaşasında mətin vacib yer tutur. Dram tamaşası üçün 
pyes  - 
buna  misaldır. Hətta o səhnə  tamaşalarında,  harada  söz 
yoxdursa,  orada m
ətn vacibdir. Məsələn, baletin və
 
pantomimanun 
ssenari-
librettosu var. Tamaşanın iş prosesində dram mətni səhnəyə 
köçürülür. N
əticədə ədəbi söz ssenari sözünə çevrilir. 
Səhnə  incəsənəti  kimi  teatr  adətlərdən  və  sehirli 
mərasimlərdən, ayinlərdən inkişaf etmişdir. Belə hərəkətlərdə həmişə 
oyun  mövcud  olmuş,  iştirakçılar  maska  və  xüsusi  kostyumlardan 
istifadə  etmişlər.  İnsan  oynayarkən  onu  əhatə  edən  dünyaya, 
insanlara,  təbiyyətə  təsir  etmək  üçün  ilahini  təsvir  edirdilər.  Vaxt 
keçərkən  bu  mərasimlər  kubar  oyunlara  çevrilir  və  şənlənməyə 
xidmət  göstərir.  Zaman  keçdikcə  iştirakçılar  tamaşaçılardan 
ayrıldılar.  Müxtəlif  vaxtlarda  səhnə  incəsənəti  ya  şənləndirmək,  ya 
təbliq  etmək  funksiyasını  yerinə  yetirilməsində  teatr  bunun 
öhtəsindən  gəlirdi  -  onun  imkanları,  təsir  gücü  çox  idi.  Buna  görə 
onu  krallar,  knyazlar,  imperatorlar,  nazirlər,  inqilabçılar  və 
konservatorlar öz xidmətinə götürürdülər.  
Orta 
əsirlərdə  teatra  qarşı  bir  tərif “Teatrum mundi” 
qoyulmuşdu, latın dilində bu söz birləşməsi “teatrda sülh” deməkdir. 
Yaradmağın  sirrini  oynamaq  və  təkrarlamaq  vacib  olduğundan, 
s
əhnə məkanı dünya modeli kimi düşünülürdü.  
İntibai  dövründə  teatr  insanların  səhvlərini düzəltmək 
v
əzifələrini  qarşıya  qoyurdu.  İnsanın  pis  hərəkətlərini və  səhvlərini 
mühakim
ə etmək və layiqli həyata yönəltmək əsas ıdi. 

---

 
92 
Maarifçilik dövründ
ə səhnə incəsənəti yüksək qiymətləndiri-
lirdi  -  m
ənəviyəti təmizləyən və  yaxşı  hərəkətləri isə  o  həvəslən-
dirilirdi. Bu fikirl
ər Qoqolun və  Axundovun da əsərlərində  əks 
olunurdu. XX 
əsrin  inqilablarında  incəsənət silah kimi istifadə 
edilirdi.Teatr t
əbliqat vəzifəsini yerinə yetirirdi. 
Teatr inc
əsənətinin müxtəlif növləri var:  
1.  Dramatik teatr,burada hadis
ələrin mənası, xarakterlər söz ilə 
ifad
ə olunurdu. 
2. Opera 
3. Balet (kordebalet-kütl
əvi səhnələrdə iştirakçıların səhnəsidir) 
4. Operetta 
(komik musiqi operası) və müzikl – komik və dramatik 
musiqi 
əsəridir,  X1X  əsrin  axırı  ABŞ-da, Nyu-Yorkda, 1866-cı  ildə 
yaranmış, ekranlaşmış müzikllardır (Şerburq çətirləri, Musiqinin səsi). 
5.  Pantomima  - 
ən qədim teatr sənəti olub,“bütün hərəkətlərin 
yamsılaması” deməkdir. Müasir pantomima - sözsüz tamaşadır. 
6.  Teatr  –  kabare  –
burada  teatr  forması,  estrada  və  restoran 
mahnısı  əks olunur. Avropada, xüsusən Fransada, inkişaf  edib. 
M
əşhur əsərlər – “Qara pişik”, “Əyri güzgü” və s.-dir 
7. 
Kukla teatrı - qədim antik dövrdə - Yunanıstanda və Romada 
yaranıb. Ən genış yayılan - saplarla, əlcəklə, əl ağacı ilə hazırlanmış 
kuklalardır.  Kukla  teatrın  formaları  -  marionetka  teatrı,  taxta 
kuklalardan ibar
ətdir. 
 
 
  
 
XÜLASƏ: 
Teatr-sintetik inc
əsənətinin anlamı. Teatrın növü: dram, opera, 
balet, operetta, müzikl, pantomima, kabare teatr
ı, kukla teatrı. 

---

 
93 
XARİCİ ÖLKƏLƏRİN TEATRI 
 
Antik Yunan v
ə Poma teatrı e.ə. VI – b.e IV -ə yaranmışdır. 
Yunanlar günd
əlik həyatda  yarışmalara  üstünlük  verirdilər.  Onlar 
atlıları  və  arabaçıları  yarışdırır,  ildə  4 dəfə  idman  Olimpiyadaları 
keçirirdil
ər. Teatr tamaşaçıları yarışda iştirak edirdilər. Burada həm 
pyesl
ərin müəllifləri, həm də aktyorlar iştirakçı idilər. Tamaşalar ildə 
3 d
əfə  bayramlarda  numaiş  olunurdu:  Böyük Dionisiy  (martda), 
Kiçik Dionisiy 
(dekabrın  axırı  -  yanvarın  əvvəli),  Linei  (yanvarın 
ax.-
fevralın əvvəli). 
Tamaşaçıların  və  münsiflər heyətinin mühakiməsinə  faciə 
şairləri 3 faciə və 1 satirik dramı təqdim edirdilər. Komik şairlər isə 
ayrıca  əsərləri ilə  çıxış  edirdilər. Adətən pyes 1 dəfə  qoyulurdu, 
t
əkrarı nadir halda baş verirdi. Qədim Yunanıstanda teatr hökümətin 
himay
əsində  idi, ona görə  onun təşkilatına  şəhərin yüksək vəzifəli 
şəxsi – arxont cavabdeh idi. O pyesin qoyulmasına sərəncam verirdi 
v
ə  xor  yığılırdı.Bütün  maddi xərcləri  varlı  şəhərli  –  xoret  öhtəsinə 
götürürdü. 
Afinada olan 
Dionis teatrı Akropolun canub dağlarında e.ə. VI 
əsrdə yerləşirdi. Böyük ölçüləri olan teatr aktyorlara maska geyməyə 
vadar edirdi (d
əhşətli, gülüş, sakitlik maskaları). Bir aktyor bir neçə 
rol oy
nayırdı (Esxil ikinci, Sofokl üçüncü aktyoru səhnəyə gətirdi). 
 
 
 

---

 
94 
 
Yunanıstanda  yaranan  səhnə  incəsənəti  Avropada  teatrın 
əsasını qoydu, Roma teatrı isə Avropanın yeni dövrün komediyasını 
yaratdı. 
İntibah dövrü Antik teatrın formalarına – komediya və faciə 
janrlarının  yenidən bərpasına  səbəb  oldu.  İntibah  dövrü  teatrının 
əsası  -  İtalyada,  yüksək zirvəsi isə  İngiltərədə  (Şekspir  teatrı)  və 
İspaniyada (Lope de Veqa teatrı) yarandı. 
XVII-XVIII-
ə.  Avropa  teatrı  iki  istiqamətdə  -  klasisizm  və 
barokko 
üslubunda  inkişaf  edirdi.  Aktyorlar  barokko  üslubunda 
oynayırdılar,  dekorasiyaları  isə  klasisizmi  yada  salırdı  (klassisizm: 
Rasin  ”Sid”, 
Molyerin  komediyaları;  barokko  -  Tirso de Malino, 
Pedro Kolderone). 
XVIII 
əsr  –  maarifçilik, elmi ixtiralar əsridir.  Aktyorları 
yaradıcı  insanlar  kimi  dərk edirdilər və  teatra həsr  olunmuş  əsərlər 
yaranırdı:  bunlar  Lessinqin  “Hamburq  dramaturqiyası”;  Lensın 
“Teatr  haqqında  yazılar”dir.  Bu  dövrdə  qadın  rollarını  qadınlar  ifa 
edirdil
ər.  Bağlı  teatrlar  tikilməyə  başlanırdı.  Dram  janrı  yarandı. 
İngiltərədə yeni musiqili dram janrı – ballada operası yarandı. 1728 
ilin 
yanvarında  “Dilənçinin  operası”  tamaşaya  qoyuldu.  Onun 
dramaturqu  –  Con Qey, b
əstəkarı  –  İoqan  Kristof  Petuş  olmuşdur. 
Mahnı və rəqslər ardıcıllıqla danışıq səhnələri ilə birləşirdi. 
İtalyada  səhnənin yeniliyində  görkəmli dramaturqlar Karlo 
Qoldoni v
ə  Karlo Qossi oldular. Qoldoni ssenarini pyesə  çevirdi, 
y
əni mətn ekspromtlardan üstünləşdi (“İki cənabın nökəri” pyesi) 
Qossi is
ə  yeni janr fyabi  -  teatr  üçün  nağıl  yazdı  (“Üc 
portağala  məhəbbət”).  Almaniyada  Şillerin  “Quldurlar”  pyesi, 
Hötenin 
“Faust” pyesi yarandı. 
XVIII 
əsrin II-ci yarısında romantizm üslubu yarandı. Alman 
v
ə  Avstriya teatrlarında  melodram  teatrı  -  Taley  dramına  çevrildi 
(Verner, 24 fevral). Dikkensin, Duma-
atanın, Ejen Sünun, Balzakın 
əsərlərini teatrlarda tamaşaya qoyuldu. 

---