Dərslik az ərbaycan Milli Konservatoriyasının

 
102 
utopiya 
yeni  janrı  yaranır.  Sirano  de  Berjerakın  əsərləri “Günəşin 
höküm
əti”, “Ayın höküməti” buna nümunədir.  
XVIII 
əsr Avropada  maarifçilik  əsridir,  bu  idrak,  ağıl, 
f
əlsəfə, yeni fikirlər və vacib bədii ixtiralar dövrüdür. Maarifçilərin 
çoxu  deist  olublar,
onlar  sayırdılar  ki,  Allah  Kənkəşanı  və  insanları 
yaratmışdır.  İnsanların  davamlı  inkişafı  üçün  Allah  onlara  təbii 
qanunlar vermişdir, insanlar isə təbiətin qanunlarına daha  müdaxilə 
etm
əmişlər.  İnsanların  təkmilləşməsi, ya da əksinə  -  pisləşməsi cə-
miyy
ətin fəaliyyətinin nəticəsidir. Amma insanın təbii xüsusiyyətləri, 
ən vacibi - ağlı - onun həyatını qurmağa kömək edir. İnsana verilmiş 
istedad  yalnız  onun  istifadəsi üçündür.  Bunun  üçün  onları  tərbiyə 
etm
ək və  maarifləndirmək  lazımdır.  Dövrün  əsas fəlsəfi publisistik 
əsəri çöx cildli “Ensiklopediya və  ya elmlərin, incəsənətin, sənətin 
izahlı  lüğəti” (1751-1780)  olmuşdur.  Əsər  çoxlu  sayda  filosofları, 
aliml
əri, mühəndisləri, yazıçıları, musiqiçiləri, rəssamları özünə cəlb 
etmişdir. 
Bu dövrd
ə  salonlar, klublar,  ədəbi dərnəklər  ən böyük rol 
oynayırdı. Qazetlər və jurnallar da capdan çıxırdı. Ədəbiyyat fəlsəfə 
v
ə  ya publisistika ilə  birləşərək öz vacib tərbiyə  məsələsini dərk 
edirdi. Yeni f
əlsəfi-maarifçilik povest  janrı  yaranır.  Belə  ki, 
Monteskye  “Fars m
əktubları”, C.Svift “Qulliverin səyahəti”, Volter 
“Mikromeqas”,  “Abderitl
ərin  tarixi”  adlı  əsərlər buna nümunədir. 
XVIII-ci 
əsrin  əsas istiqamətləri  -  klassisizm,  rokoko  və 
sentimentalizmdir.  Maarifçiliyin klassisizmi  inc
əsənətin düzgün 
prinsipl
ərinə  əsaslanır,  düzgün tərzdə  ifadə  edilir və  maarifçilik 
zövqün
ə  əsaslanır.Bu  istiqamətin nümayəndələri  –  Aleksandr Pop, 
Volter, Lessinq v
ə Hötedir. Onlar yüksək janra üstünlük verirmişdilər 
(epopeya, faci
ə, oda). 
Rokoko 
(xırda  daşlar,  balıq  qulağı)  insan  üçün  həzz almaq 
ehtiyacının təbii olması mənasını ifadə edir və ədəbiyyatda insanların 
şəxsi həyatı  vacib  yer  tuturdu.  Bu  ciddi  oyun  yüngül,  ağıllı, 
hazırcavabdır. Rokokonun əsas janrları: şerlər, sərgüzəştli poemalar, 

---

 
103 
sehirli  nağıllar,  məhəbbət-psixoloji komediyalar və  romanlardır 
(Marivo, Abbat Prevo, Konqriv, Fildinq, D.Defo, Volter, Höte). 
Sentimentalizm  -  Lourens Sternin  “Sentimental s
əyahət” 
romanı əsasında yaranmışdır (1768). Sentimentallar insanda əxlaqi-
m
ənəvi  əsasların  üstünlüyünü qəbul edirdilər.  İnam  daha  çox  qəlbə 
v
ə  təbiyyətə  üstünlük verirdi, nəinki  ağıla  və  sivilizasiya. 
Sentimentallar uzaq t
əbiət məkanliqında və ya kənd həyatında təklikə 
barışaraq, şairləşirdilər. Sentimentalların arasında Riçardson, Russo, 
Qoldsmit, Höte, (Cavah Verteri 
əzabları) mühüm yer tuturdu. 
XIX 
əsr incəsənətində romantizm - yeni istiqamətlə başlayır. 
Romantizmd
ə  şəxsiyyət  ideallaşır,  onun  zəngin  daxili  dünyası 
əsərdə  əks edilir.  Romantizm sirlə  dolu  ideal  dünyadır.  Bu 
istiqam
ətin görkəmli nümayəndələri  –  İngilis  şairi  Şelli,  Corc 
Bayron, 
Fransız - Jorj Sand, Jül Vern, Aleksandr Düma, Amerikalı - 
Fenimor Kuper, Vaşinqton İrvinq və b. olmuşlar.  
Romantizmd
ən  sonra  realizm  gəlir.  Realistlər öz əsərlərində 
ilham m
ənbəyini müasir həyatın  dəqiq və  analitik təsvirlərində 
görürdül
ər. Realizmin parlaq nümayəndələrindən biri Onore de 
Balzakdır (İnsan komediyası) Balzak romanını müasir, dəyişilməmiş 
tarixi  yazmağa  tələsən katibə  oxşadırdı.  Roman  janrı  realizmin 
çiç
əklənməsi dövrüdür. Roman növünə sosial-psixoloji, epik, fəlsəfi, 
ail
ə xronikası, çoxplanlı tarixi romanları daxildir. Realizm əsərlərinin 
m
əşhur nümayəndələri – Stendal, Emill Zolə, Qi de Mopassan, Carlz 
Dikkens, Vilyam Tekkerey, Qüstav Flober, Prosper Merime 
olmuşlar.  
XX 
əsr  modern  dövrüdür.  O gerçəkliyin, tarixin və  insanın 
yeni 
anlamıdır.  Bu  əsrin vacib xüsusiyyətlərindən biri bədii 
manifestl
ərin və məktəblərin müxtəlifliyidir. Qəhrəman sosial hadisə 
kimi xarakteriz
ə  olunur.  Əsərlərdə  təbii olaraq universal həqiqətin 
olmamasından  həyat yolunda olan ümidsizliklərdən və  illuziyadan 
yazılırdı  (ekzistensionalizm:  Jan Pol  Sartr, Alber Kamü və  b.). 
Ədəbiyyatda sənədli forma öz əksini tapır (həyatda sosial bəlalardan, 
epidemiyalardan atom bombadan v
ə s. yazılır). 

---

 
104 
Müharib
ədən sonrakı dövr postmodernizm adlanır.Bu termini 
1979 ild
ə  fransız  alimi  Jan  Fransua  Liotar  vermişdir.  Əsərlərdə 
dünyanın  həqiqəti  axtarışından  imtina  edilir  (Umberto Eko,Milan 
Kudero v
ə  b.).  Ədəbiyyatda hətta  konservatizmə  yer verilir.  (Con 
Qolsuorsi,  Somerset Moem, Andre Morya (bio
qrafik  romanların 
mü
əllifi), Marqaret Mitcel). 
XX 
əsr Azərbaycan  ədəbiyyatı  məşhur  şairlər və  yazıcılarla 
z
əngindir.  M.Ə.Sabirin,  C.Məmmədquluzadənin,  Səməd  Vurğunun, 
Rüst
əm  İbrahimbəyovun,  Anarın,  Cingiz Abdullayevin əsərlərində 
Az
ərbaycanın gercəkliyi, məişəti və mədəniyyəti öz əksini tapır. 
 
XÜLASƏ: 
Fransa 
ədəbiyyatı.  Maarifçilik  dövrü.  Deni  Didro,  Can-Cak 
Russo; Bomarşe, Stendal, A. Düma, C.P.Sartr. 
İngiltərə ədəbiyyatı. Jonatan Svift, J.Bayron, Redyar Kiplinq, 
Konan Doyl, Somerset Moem. Amerika 
ədəbiyyatı.  O.  Henri,  Cek 
London. 
Az
ərbayjan  ədəbiyyatı.  M.Ə.Sabir,  J.Məmmədquluzadə, 
S.Vurğun, Anar, R.İbrahimbəyov. 
  
 
 
 
 
 
 

---