Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 3,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 rü əmtəə məhsulunun plan qiymətləri ilə faktiki həcmini istehsal maya dəyərinin qəti çıxdaş qisminə vurmaq lazımdır. İstehsalatda aşkara çıxarılan çıxdaşın təhlilini və rek- lamasiyaların təhlilini onların əmələ gəlmə səbəblərinin öyrənilməsindən başlamaq lazımdır. Bu, məsrəf edilmiş vəsaitlərin ölçüsünü və məhsulun keyfiyyətinin təmin olunmasına sərf edilən xərclərin aşağı salınması yollarını daha dəqiq surətdə müəyyənləşdirməyə imkan verər. Lakin çıxdaşın meydana çıxması, qarşısının alınması üzrə problemlərin həlli ilə bağlı xərclər, çıxdaş aradan qal- dırılmamışdırsa, bəzən müəssisənin çəkdiyi xərclərdən da- ha çox ola bilər. Bundan ötəri müxtəlif qüsurların qarşısı- nın alınmasına və onların aradan qaldırılmasına sərf edilən xərclər diqqətlə təhlil olunmalıdır. Buna qüsurlarla bağlı xərcləri, problemlərin həlli ilə əlaqədar xərclərin qiymət- ləndirilməsini və problemlərin həlli üçün tələb olunan vaxtın qiymətləndirilməsini əks etdirən Pareto əyrisinin və əlavə cədvəllərin qrafıklərin) köməyi ilə nail olmaq olar. 5.5. Yeni məhsulun iqtisadi səmərəliyi və rəqabət qabiliyyətliyi Əmtəənin səmərəliyinin və rəqabət qabiliyyətliyinin qiymətləndirilməsi aşağıdakıları tələb edir: - hər şeydən əvvəl bazarda satılan məmulatların key- fiyyət dinamikasının təhlili əsasında bazarın tələblərinin kompleks öyrənilməsini; - bazarın tələbatını qazanmış məhsulun yaradılması və buraxılmasının əsas istiqamətərinin işlənib hazırlanma- sını; 116 - konkret məmulatların satış perspektivlərinin və ix- racın strukturunun formalaşdırılmasının qiymətləndiril- məsini; - satış üçün nəzərdə tutulan məhsulun qiymətlərinin müəyyən olunmasını; - istehlakçıya təqdim edilən məhsulun reklamının hazırlanmasını. İqtisadi səmərəliyin hesablanması metodlarını dörd əsas istiqamət üzrə təsnif etmək olar. Birinci istiqamətə eyni məhsulun buraxılışı zamanı istehsal ehtiyatlarının qənaəti ilə birlikdə məhsulun key- fiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən yeni texnoloji pro- seslərin, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomat-laşdı- rılmasının, istehsalın və əməyin təşkilinin yeni üsul-ları- nın, təkmilləşdirilmiş texnologiyanın tətbiqi daxildir. Bu halda illik iqtisadi səmərə aşağıdakı düstur üzrə hesablanır: ( ) (5.2) burada -illik iqtisadi səmərədir, pul vahidləri ilə; və baza (1) və yeni (2) texnika vasitəsilə yerinə yeti- rilən məhsul (iş) vahidinə sərf edilən xərclər, pul vahidləri ilə; - hesabat ilində yeni texnikanın köməyi ilə məhsul (iş) istehsalının illik həcmi, natural vahidlərlə. Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının hesab- lamaları yalnız yeni texnikanın istehsalı və istifadə olun- ması ilə əlaqədar dəyişilən xərcləri nəzərə almalıdır. Əgər yeni texnika üstəlik (sex və ümumzavod xərc- lərini) xərcləri aşağı salmaqla birlikdə məhsuldarlığı yük- səldirsə, onların qənaəti dəyişilən məsrəf maddələri üzrə birbaşa hesabdadır. Yeni texnologiya baza texnologiyasından yalnız bir, yaxud bir neçə əməliyyatın dəyişilməsi ilə fərqlənərsə, il- 117 lik iqtisadi səmərə həmin əməliyyatlarda dəyişilən xərc elementlərinin müqayisəsi yolu ilə hesablanır. Həyata keçirilən təşkilat-texniki tədbirlərin ikinci is- tiqamətinə keyfiyyət (məhsuldarlıq, uzunömürlülük, istis- mar məsrəfləri və i.a.) xarakteristikaları yaxşılaş-dırılmış əməyin yeni uzunmüddətli tətbiq vasitələrinin istehsalı və onlardan istifadə olunması daxildir. Üçüncü istiqamətə materiallar, xammal, yanacaq, ha- belə ən çoxu bir illik xidmət müddəti olan əmək vasitələri kimi material ehtiyatlarına aid olan yeni, yaxud təkmilləş- dirilmiş əmək predmetlərinin istehsalı, yaxud da onlardan istifadə olunması daxildir. Həyata keçirilən təşkilati-texniki tədbirlərin dördün- cü istiqamətinə bənzəri olmayan yeni texnikanın, habelə əhalinin ehtiyaclarının ödənilməsindən ötəri yeni məh- sulun və yüksək keyfiyyətli (daha yüksək qiymətli) məh- sulun, yaxud ETİ və TKİ əsasında işlənib hazırlanmış belə məhsulun istehsalı, yaxud onlardan istifadə olunması da- xildir. İqtisadi hesablamalar təcrübəsində illik iqtisadi sə- mərənin hesablamaları geniş tətbiq olunur. Onun həcmi müqayisə edilən məsrəflər üzrə illik xərclərin ümumi qə- naətini göstərir. İllik iqtisadi səmərənin həcminin hesab- lanması metodları istehsal sahəsində olduğu kimi, istifadə sahəsində də yeni texnika obyektini xarakterizə edən gös- təricilərdən asılı olaraq fərqlənirlər. Digər göstəricilərlə birlikdə illik iqtisadi səmərə ka- pital qoyuluşlarının və yeni texnikanın iqtisadi səmərə-lili- yinin hesablanmasının əsas elementlərindən biridir. Səmərəlilik göstəriciləri kimi rentabellik göstəri- ciləri sistemi daha geniş tətbiq olunur ki, bu da ümumi-lik- də mənfəətin xərclərə nisbəti kimi hesablanır. Özü də təd- 118 qiqatın məqsədlərindən asılı olaraq, həmin kəsrin məxrəci və surəti detallaşdırıla bilər ki, bu da öz növbəsində detal- laşdırılmanın aparıldığı rentabellik göstəricisinin amil təh- lilini yerinə yetirməyə imkan verir. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliyi qiymətləndirilər-kən müqayisədən ötrü baza kimi qəbul olunan əmtəə ilə müqa- yisə üzrə onun keyfiyyət səviyyəsi müəyyən olunur. İsteh- lakçının xərclər səviyyəsi əmtəənin rəqabət qabiliyyətlili- yini müəyyənləşdirən daha vacib amilə çevri-lir. Əmtəə- nin rəqabət qabiliyyətliyinin iqtisadi göstərici-lərinin he- sablanmasının əsasına birdəfəlik və istismar (cari) xərclə- rindən ibarət olan tam istehlakçı xərclərinin müqayisəsi aid edilə bilər. Birdəfəlik məsrəflərə məhsulun alınmasına edilən xərclər (qiymət), gömrük rüsumları və sair yığım- lar, habelə əgər qiymətə daxıl edilməyibsə, daşınmaya, qu- raşdırma və sazlanmaya edilən xərclər daxil olunur. İstis- mar (cari) xərclərini sadalayaq: məhsula xid-mət göstərən heyətin əmək haqqı; yanacaq və enerji xər-cləri; təmirə (orta və əsaslı) və elementlərə ayrılmamış digər məsrəf maddələrinə edilən xərclər; məmulatın düz-gün istismarın- dan və heyətin təlimindən (təhsilindən) ötəri lazım olan əlavə texniki və istismar informasiyasının alınması xərc- ləri. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliyinin iqtisadi göstəri- cilərinin hesablanması zamanı lazımi informasiyanı əldə etmək çox çətindir. Belə ki, məhsula xidmət göstərən işçi heyətin əmək haqqının ödənilməsinə edilən xərcləri müəy- yənləşdirərkən, həmin ölkənin norma və tarif dərəcələrini bilmək lazımdır. Yanacağa, materiallara və enerjiyə sərf edilən məsrəflər müxtəlif ölkələrdə müxtəlif olan qiymət- lərlə, onların daşınma, yükləmə və boşaldılma və s. qiy- mətləri ilə müəyyənləşdirilir. Təmirə edilən xərclər mə- Yüklə 3,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|