Dərslik II hiSSƏ 2
Fətəli xan Əfşarın xanlığın ərazisini genişləndirmək siyasəti
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
36 Fətəli xan Əfşarın xanlığın ərazisini genişləndirmək siyasəti Fətəli xan Əfşar Təbrizi Urmiya xanlığına birləşdirməklə Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək uğrunda mübarizəyə başladı. Fətəli xan xarici hücumlardan qorunmaq və yeni torpaqlar zəbt etmək məqsədilə aşağıdakı addımları atdı: • Nadir şahın sərkərdələrindən olan əfqanlı Azad xanı öz tərəfinə çəkdi. • Dünbuli tayfasından olan Xoy xanı Şahbaz xanla ittifaqa girdi. • Qaradağ, Marağa və Sərab xanlıqlarına qoşun yeridərək onları özürdən asılı vəziyyətə saldı. XVIII əsrin 50-ci illərində Fətəli xan Əfşar tabe etdiyi torpaqlarda öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək əvəzinə, digər Azərbaycan ərazilərini və İran torpaqlarını da ələ keçirtmək uğrunda Kərim xan Zərd və Məhəmmədhəsən xan Qacarla mübarizəyə başladı. Bu məqsədlə o, ayrı-ayrı hökmdarlara müraciət edib onları ittifaqa çağırdı. Lakin rədd cavabı aldıqdan sonra, 1751-ci ilin sonunda müttəfiqi əfqanlı Azad xanı İrəvan xanlığı üzərinə göndərdi. Bu zaman İrəvan xanı Mir Mehdi xan kömək üçün Kartli çarı II İrakliyə müraciət etdi. II İrakli Qazax və Borçalı azərbaycanlılardan qoşun toplayıb İrəvan xanına köməyə göndərdi. Birləşmiş qüvvələr Azad xanın qoşununu geri oturtdu. XVIII əsrin 50-ci illərində Azərbaycan və İranda mərkəzi hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan qüvvələr Fətəli xan Əfşarın Kərim xan Zəndlə hakimiyyət uğrunda mübarizəsi XVIII əsrin 50-ci illərində Azərbaycan və İranda taxt-tac uğrunda mübarizədə Kərim xanın (1705-1779) başçılığ etdiyi Zənd tayfası xüsusilə fərqlənirdi. Kərim xan Zənd İranın cənub torpaqlarını tutduqdan sonra 1752-ci ilin sonunda Azərbaycana hücum etdi. 1752-ci ildə baş vermiş Miyana döyüşü nəticəsində: • Fətəli xan Əfşarın qoşunu qalib gəldi. • Kərim xan məğlub olaraq cənuba – Fars vilayətinə qaçdı. 1752-ci ildə tərəflər yenidən baş vermiş Qəmşə döyüşü nəticəsində: • Fətəli xan Əfşarın qoşunu yenə də qalib gəldi. • Kərim xanın qardaşı İsgəndər xan əsir alınaraq edam edildi. Lakin, Azərbaycanda baş verən hadisələr Fətəli xana Kərim xanı axıra qədər təqib etməyə imkan vermədi və o geriyə - Urmiyaya qayıtdı. Məhəmmədhəsən xanın İranda mərkəzi hakimiyyət uğrunda mübarizəsi İranın şimalında möhkəmlənəndən sonra Məhəmmədhəsən xan Qacar da mərkəzi hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladı. Narir şahın xələfi Əliqulu xan Əfşar (Adil şah) qacar tayfasını öz tərəfinə çəkmək məqsədi ilə Məhəmmədhəsən xan Qacarı Məşhəddə öz sarayına eşikağası təyin edir. Adil şah öldürüldükdən sonra mübarizəyə başlayır. Daha sonra Məhəmmədhəsən xan Astrabad, Mazandaran və Gilanı tutaraq, İsfahana yürüşə hazırlaşdı. Lakin Kərim xan Zənd onu qabaqlamaq məqsədilə 1753-cü ildə hücuma başlasa da məğlub olub geri – Tehrana qayıtdı. Lakin sonra qüvvə toplayıb yenidən yürüş edərək Təbrizi mühasirəyə aldı. Lakin ikinci dəfə də müvəffəqiyyətsizliyə uğrayıb Şiraza çəkilməyə məcbur oldu. Fətəli xan Əfşar isə 1753-cü ilin sonu - 1754-cü ilin əvvəllərində öz hakimiyyətini Mərkəzi və Cənubi İrana yaya bildi. Bu illərdə Fətəli xanın idarə etdiyi ərazilərin sərhədləri İranın cənubuna qədər uzanırdı. Lakin İran hakim dairələrinin Kərim xana köməyi sayəsində əvvəlcə Şiraz, sonra isə İsfahan əldən çıxdı. Bununla da, Fətəli xanın mərkəzi hakimiyyət uğrunda mübarizəsi zəiflədi. Bundan istifadə edən Məhəmmədhəsən xan Qacar 1755-ci ilin yazında zəndlər üzərində qələbə çaldı və 1756-cı ilin martında İsfahana daxil oldu. Kərim xan yenidən Şiraza qaçdı. 1757-ci ildə Məhəmmədhəsən xan Qacar isə Rəşti tutduqdan sonra Ərdəbil və Lənkəran xanlıqlarının ərazisindən və Muğan düzündən keçərək Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş etdi. Məhəmmədhəsən xan Qacar Qarabağ xanlığının mərkəzi olan Şuşanı bir ay ərzində ərzində mühasirədə saxlasa da, onu ala bilmədi və geri çəkilərkən Təbrizi, sonra isə Urmiyanı tutdu. Fətəli xan Əfşar Kazım xan Zənd Məhəmmədhəsən xan Qacar 37 Fətəli xan əfşarın ölkəni birləşdirmək siyasətini davam etdirməsi 1759-cü ilin fevralında Məhəmmədhəsən xan Qacarın zəndlərlə döyüşlərin birində öldürülməsindən sonra Fətəli xan Əfşar Təbrizə qayıdaraq hakimiyyətini möhkəmləndirməyə başladı və Azərbaycanın digər ərazilərini birləşdirmək siyasətini davam etdirdi. Fətəli xan Əfşar 1759-cü ilin yazında Qarabağa hücum etdi və Şuşanı mühasirəyə aldı. Şuşanın alınması üçün ciddi təhlükə yarandığı üçün Qarabağ xanı Pənahəli xan Fətəli xanla sazişə gəlməyə məcbur oldu. Beləliklə, Fətəli xan Əfşarın 1759-cü ildə Qarabağa hücum nəticəsində: • Qarabağ xanlığı Fətəli xan Əfşardan (Urmiya xanlığından) asılı vəziyyətə düşdü. • Qarabağ xanı Pənahəli xan Fətəli xan Əfşardan asılılığı qəbul etmək əlaməti olaraq oğlu İbrahimxəlil ağanı girov kimi onun sarayına göndərdi. Qarabağ xanlığının Urmiya xanlığına tabe edilməsi Fətəli xana İrəvan, Şəki və Ərəşi də tabe etməyə imkan verdi. Qarabağ xanlığından başqa, Təbriz, Xoy, Qaradağ, Marağa və Sərab xanlıqları, Urmiya xanlığına birləşdirilir (Ərdəbil və Maku xanlıqları istisna olmaqla) və bir müddət ondan asılı vəziyyətdə qaldı. Lakin bu vaxt Kərim xan Zəndin əsas rəqibə çevrilməsi, onun şahlıq iddiasına düşməsi Fətəli xan Əfşarın bütün planlarını alt-üst etdi. Fətəli xan Əfşarın özündən asılı vəziyyətə saldığı Cənubi Azərbaycan xanlıqları Fətəli xan Əfşarın Kərim xan Zəndlə hakimiyyət uğrunda yeni mübarizəsi Kərim xan Fətəli xan Əfşarın güclü dövlət yaratmasını istəmədiyinə görə, 1760-cı ilin payızında Azərbaycanın cənubuna hücum edərək Təbrizi mühasirəyə aldı. Kərim xan Təbrizi dörd ay mühasirədə saxlasa da, uğursuzluğa düçar oldu. 1761-ci ilin yayında Kərim xan yeri qüvvə ilə Təbrizə hücuma keçdi . Lakin, 1761-ci ildə Qaraçəmən kəndi yaxınlığındakı döyüş nəticəsində Kərim xan Zəndl məğlub oldu. Qaraçəmən kəndi yaxınlığındakı qələbə Fətəli xan Əfşarı və Təbriz xanı Nəcəfqulu xanı arxayınlaşdırdı. Bundan istifadə edən Kərim xan yeni gücləndirilmiş qoşunla hücuma keçdi. Bu zaman Fətəli xan Əfşar Urmiya qalasına çəkilməyə məcbur oldu. Kərim xan Fətəli xana qarşı mübarizədə Azərbaycan xanları arasında olan ziddiyyətlərdən məharətlə istifadə etdi. Kərim xan Fətəli xanın düşmənlərinə, birinci növbədə Pənahəli xana göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Fətəli xan sadəcə düşmən deyil, o, eyni zamanda bizimlə qanlıdır. Gərək birləşmək uğrunda bütün qüvvəni əsirgəməyəsən. Məhz bu yolla həm intiqam almaq, həm də oğlunuzu xilas etmək mümkün olar”. Bu çağırışa cavab olaraq Pənahəli xan və başqa qonşu xanlar da qoşunu ilə Kərim xan Zəndin düşərgəsinə gəldi. Müttəfiqlər birlikdə Urmiya qalasına hücum etdilər. 1763-cü ilin ortalarında 9 aylıq mühasirədən sonra Urmiya şəhəri alındı. Fətəli xan əsir düşdü, onun xəzinəsi ələ keçirilirdi. Kərim xan əsir götürülmüş Fətəli xanı Şiraza aparmaq haqqında göstəriş verdi və onu edam etdirdi. Bununla da qardaşının qisasını almış oldu. Urmiya xanlığının idarəsi Rüstəm bəy Əfşara tapşırıldı. Urmiyalı Fətəli xan əfşarla Kərim xan Zənd arasında baş vermiş döyüşlər Kərim xan Zəndin “Şiraz qonaqlığı”nı təşkil etməsi Kərim xan Zənd Fətəli xan üzərindəki qələbədə ona kömək etmiş xanlarla birlikdə qələbəni qeyd etmək bəhanəsi ilə onlara Şiraza getməyi təklif etdi. Bu tarixə “Şiraz qonaqlığı” kimi axil oldu. “Şiraz qonaqlığı”nda Qarabağ xanı Pərahəli xan, Xoy xanı Şahbaz xan və başqaları iştirak edirdilər. Xanlar Şiraza Çatdıqdan sonra “ziyafətin” əsl mahiyyəti bir daha aydınlaşdı. “Şiraz qonaqlığı”nda Kərim xanın məqsədi - bu yolla xanları vətənlərindən uzaq salmaq və beləliklə onları özündən asılı vəziyyətə Təbriz Sərab Xoy Şəki Qarabağ Fətəli xan əfşar Kərim xan Zəndi məğlub etdi Miyanə döyüşü (1752) Qəmşə döyüşü (1752) Qaraçəmən döyüşü (1761) Urmiyalı Fətəli xan əfşar Kərim xan Zəndin qardaşı İsgəndər xanı məğlub etdi Fətəli xan əfşar Kərim xan Zəndi məğlub etdi Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|