42
Hacı Çələbi xan tərəfindən vurulmuş zərbə Kartili çarı II İrakli üçün ibrət olmadı və
1752-ci ilin yazında
Cara hücum etdi.
Bu zaman Hacı Çələbi xan Car camaatının köməyinə gəldi və gürcü çarını əvvəlkindən daha ağır məğlubiyyətə uğratdı.
“Qızılqaya
xəyanəti” isə bir daha göstərdi ki, Azərbaycan xanları birləşməli və ümumi düşmənə qarşı vahid cəbhədə mübarizə
aparmalıdılar.
Hacı Çələbi xanın
1755-ci ildə Şamaxı xanlığını tabe etmək planı isə baş tutmadı. Ağsunun müvəffəqiyyətsiz mühasirəsi
Hacı Çələbinin geri qayıtması ilə nəticələndi.
Bu hadisə Şəki xanlığının ərazisini genişləndirməyə mane oldu.
QEYD: 1763-cü ildə baş verən “Şiraz qonaqlığı” ilə 1752-ci ildə baş verən “Qızılqaya xəyanəti” oxşar cəhətlərə malik idi.
Məhz hər iki hadisədə Azərbaycan xanları əsir (girov) vəziyyətinə salınmış, ümümi mənafeləri naminə qüvvələrini birləşdirməyi
bacarmayan xanlar ağır vəziyyətə düşmüşdü.
Hacı Çələbiyə qarşı ittifaq
yaratmış xanlıqlar
“Qızılqaya xəyanəti”ndə
iştirak etmiş xanlıqlar
“Şiraz qonaqlığı”nda iştirak
etmiş xanlıqlar
Qarabağ
Qaradağ
Gəncə
Xoy
Qaradağ (Kazım xan)
Gəncə (Şahverdi xan)
Naxçıvan (Heydərqulu xan)
İrəvan (Hüseynəlixan)
Qaradağ (Kazım xan)
Qarabağ ( Pərahəli xan)
Xoy (Şahbaz xan)
Şəki xanlığı Hacı Çələbi xandan sonrakı dövrdə
Hacı Çələbidən sonra hakimiyyətə onun oğlu
Ağakişi bəy (1755-1759) gəldi. Lakin o Dərbənddə hökmranlıq edən qayınatası
Məhəmmədhəsən xan tərəfindən öldürüldü. Qubalı Fətəli xan bu hadisəyə müdaxilə etməli oldu. Bu müdaxilə nəticəsində:
•
Məhəmmədhəsən xan Şəkidən qovuldu.
•
Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xan (1759-1779) Şəki xanı elan edildi.
•
Şəki xanlığı Quba xanlığından siyasi asılılığı qəbul etdi.
1779-cu ildə Hüseyn xan öldükdən bir qədər sonra Məhəmmədhəsən xanın Şəkidə yenidən hakimiyyətə gəlməsi Şəki xanlığı
ilə Fətəli xan arasında münasibətlərin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Məhəmmədhəsən xanın
(1779-1795, 1797-1805) dövründə Şəki
xanlığı ilə Fətəli xan arasında münasibətlər müharibə həddinə çatdı.
1785-ci ildə baş vermiş döyüşdə Qubalı Fətəli xan
Məhəmmədhəsən xanı məğlub etdi və Şəki xanlığı Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşdü. Tərəflər
“nigah diplomatiyası” ilə
münasibətləri nizama saldılar. Lakin bu ittifaq da uzunömürlü olmadı. İrakli ilə ittifaqa girən Məhəmmədhəsən xan
1788-ci ildə
Şamaxı yaxınlığında Fətəli xanla döyüşə girdi. Şamaxı yaxınlığında baş vermiş döyüş nəticəsində:
•
Məhəmmədhəsən xan məğlub oldu.
•
Şəki xanlığı yenidən Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşdü.
1789-cu ildə Fətəli xanın vəfatından istifadə edən Məhəmmədhəsən xan Quba xanlığının asılılığından çıxdı və Şəkinin
müstəqilliyini bərpa etdi. Hətta bəzi ətraf əraziləri də öz nüfuz dairəsinə aldı.
1795-ci ildən etibarən Şəki xanlığında hakimiyyətə
Səlim xan (1795-1806) gəldi.
Hacı Çələbi
xanın
hakimiyyəti
“Bayat savaşı”nda Qarabağ
hakimi
Pənahəli xana
məğlub olmuşdu
Şeyx Nizaminin qəbri
yaxınlığında döyüşündə
qalib gəlmişdi
Şamaxı xanlığını tabe
etmək planı baş tutmamışdı
Təbriz və Qarabağ
xanlıqlarına uğursuz
yürüş etmişdi
Nadir şaha qarşı mübarizə
aparmış, Şəki xanlığının
əsasını
qoymuşdu
Qazıqumuxu, Qəbələ və
Ərəş sultanlıqlarını, Qazax
və Borçalı
ərazilərini Şəki
xanlığına birləşdirmişdir
Azərbaycan torpaqlarını
birləşdirmək siyasəti
yürüdürdü
43
Şəki xanları
Şəki xanlığının ərazisi və təsərrüfat həyatı
Şəki xanlığı xeyli geniş ərazini əhatə edirdi. XVIII əsrin sonlarında bu ərazi
8 mahala (
Şəki, Xaçmaz, Qəbələ, Ərəş, Padar,
Ağdaş, Alpout və
Göynük) bölünmüşdür.
Mahalları xan tərəfindən təyin edilmiş
naiblər idarə edirdilər.
Şəki xanlığının təsərrüfatın aiddir:
Əhalisi
ipəkçilik, sənətkarlıq və
ticarətlə məşğul olurdu. Daxili və xarici ticarət inkişaf etmişdi.
İpək istehsalı və
ipək emalı şəhər təsərrüfatında mühüm yer tuturdu.
Boyaqçılıq, misgərlik və
metal əşyaları istehsalı müəyyən istehsal mərhələsinə çatmışdı.
Xanlıqda
gümüş yarımabbası və
abbası adlı pul kəsilirdi
Kənd təsərrüfatı məhsullarını və xaricdən gətrilmiş malları satmaq üçün bazarlar təşkil
edilirdi
Mahalların əhalisinin başlıca məşğuliyyəti isə
əkinçilik və
maldarlıq idi
Xanlıqda ipəkqurdu bəslənilir, taxıl, düyü, meyvə, tütün becərilirdi
Şəki xanlığında inkişaf etmiş sənət sahələri
Şamaxı xanlığı (1747-1820)
Şamaxı xanlığının yaranması. İkihakimiyyətlilik
Şirvanın ən güclü xanlıqlarından biri olmuş Şamaxı xanlığının əsasını
Hacı Məhəmmədəli bəy və
Xançobanı tayfasından
olan Məhəmməd Səid və
Ağası qardaşları qoymuşdur. Xanlıq şimal-şərqdə
Quba, şərqdə
Bakı, şimal-qərbdə
Şəki,
cənub-qərbdə
Qarabağ xanlığı və Kür çayı ilə həmsərhədd idi. Xanlığın
8-10 min nəfərlik hərbi qüvvəsi var idi.
Şamaxı xanlığını digər xanlıqlardan fərqləndirən başlıca cəhət burada
ikihakimiyyətliliyin mövcud olması idi. Belə ki,
Şirvan torpaqlarının bir hissəsini əhatə edən Şamaxı xanlığında həm Məhəmmədəli xanın (mərkəz Yeni Şamaxı idi), həm də
Məhəmməd Səid və Ağası qardaşlarının hakimiyyəti (mərkəz Şamaxı) mövcud idi.
Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətliliyin ləğvi
Şamaxı xanlığında hakimiyyət uğrunda gedən daxili çəkişmələr:
•
Xanlığın birliyinə mane olurdu
•
Təsərrüfatın inkişafını ləngidirdi
•
İqtisadi və əhərbi-strateji mövqeyini zəiflədirdi
1763-cü ildə Məhəmməd Səid xan Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətliliyi ləğv etmək üçün tabeliyində olan
elatlara
arxalanaraq
Yeni Şamaxıya hücum etdi.
1763-cü ildə Məhəmməd Səid xanın Yeni Şamaxıya hücumu
nəticəsində:
•
Yeni Şamaxı tutuldu və Məhəmmədəli xan əsir alındı.
•
Şamaxı xanlığında ikihakimiyyətliliy ləğv edildi.
•
Xanlıqda bütün hakimiyyət Məhəmməd Səid xanın əlinə keçdi.
•
Yeni Şamaxı köhnə Şamaxıya
birləşdirdi və Şamaxı yenidən xanlığın mərkəzi oldu.
Şamaxı xanlığının Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşməsi (1768-1790)
Şamaxı xanlığında təkhakimiyyətliliyin yaradılmasına baxmayaraq, dövlət daxilən zəifləmişdi və xarici qüvvələrdən özünü
yaxşı yaxşı müdafiə edə bilmirdi. Bu da Şamaxı xanlığının öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilməməsinə səbəb oldu. XVIII əsrin
Ağakişi bəy
(1755-1759)
Səlim xan
(1795-1806)
Hacı Çələbi
(1743-1755)
Hüseyn xan
(1759-1779)
Məhəmmədhəsən
xan (1779-1805)
Metal əşyaları istehsalı
Boyaqçılıq
Misgərlik
