Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IX HĠSSƏ
306
TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN DAĞISTAN HƏRƏKATI
Qafqazda say baxımından çox da böyük olmayan bir çox müsəlman türk etnik qrupu yaĢayır. Qısaca Qıpçaq türkləri olaraq da adlandırılan Qafqaz türkləri arasında qaraçaylar, qarabulaqlar, kumuklar, balkarlar və avarlar əhəmiyyətli yer tutur. Çərkəzlər, çeçenlər, kabardinlər, osetinlər, abxazlar və sayca kiçik olan baĢqa müsəlman etnik qruplar, Qafqazın yerli xalqlarını təĢkil edir. Çar Rusiyası 1556-cı ildə Xəzər dənizinin Ģimal sahilində yerləĢən və bir türk Ģəhəri olan HəĢtərxanı iĢğal etdi. 1784-cü ildə Qafqazı Ģimaldan cənuba bağlayan Darlal keçidini ələ keçirdi. Rus əsgərləri ġimali Qafqazda hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra, 1810-cu illərdən etibarən cənub və Ģərq bölgələri istiqamətində müdaxiləni artırdı. ġimali Qafqazdakı rus istilasına qarĢı türk və müsəlman xalqlar birləĢərək, vətənlərinin müdafiəsinə qalxdılar. Rus istilasına qarĢı ġeyx Mənsur və Ġmam Hadis ilə baĢlayan mübarizə, Tayni Beybulat ilə davam etdi. 1829-cu ildən 1859-cu ilə qədər davam edən Ġmamlar dövrü, rus iĢğalına qarĢı müqavimətin ən əhəmiyyətli halqasını meydana gətirdi. Dağıstanda Qazi Məhəmməd ilə baĢlayan Ġmamlar dövrü, Ġmam Həmzətin ardından Ġmam ġamil ilə ən Ģanlı dövrünü yaĢadı. ġeyx ġamilin ruslar tərəfindən dustaq edilməsindən sonra Qafqaz tamamilə Rusiyanın nəzarəti altına keçdi. 1860- cı illərdən etibarən, bir tərəfdən ġimali Qafqaz ilə ġimali və Cənubi Azərbaycanda iĢğalı davam etdirdilər, bir tərəfdən də hakimiyyətlərini möhkəmləndirdilər. Ruslar türklərə və müsəlman xalqlara hər cür təzyiq, qorxu, iĢgəncə və sürgün siyasətini tətbiq edərək hakimiyyəti qorumağa çalıĢırdılar. Bölgədən sürgünlər o həddə çatmıĢdı ki, bəzən bir kənd, qəsəbə və ya bir Ģəhər əhalisinin hamısı zorla baĢqa yerlərə köçürülürdü. Doğulub böyüdükləri evlərindən, yurdlarından köçürülən türklərin yerinə isə rus kazakları yerləĢdirilirdi. Rus çarlığının siyasətinə baxmayaraq, Sovet Ġttifaqı qurulana qədər Qafqazda ortaq dil türkcə idi. Qafqazın böyüklü-kiçikli bir çox xalqı arasında hər kəs türkcə bilir və danıĢırdı. 1 Dağıstanda təqribən 100 müxtəlif xalq yaĢayır. Kalmıklar, avarlar, darginlər, kumuklar, nogaylar, azərilər, laklar, tabasaranlar, ləzgilər, çeçenlər, rutullar, aqullar, tatlar və ruslar, say baxımından bölgədəki ən çoxsaylı qruplar arasında yer tutur. ġimali Qafqazda xalqın böyük əksəriyyəti türk əsillidir. Dağıstan türkləri 1877-ci ildə Osmanlı-Rus müharibəsində ayağa qalxmıĢ və bölgədən rusları çıxarmıĢdı. Lakin müharibənin nəticəsi rusların lehinə dönəndən sonra, Dağıstandakı oyanıĢ da qanlı bir Ģəkildə yatırılmıĢdı. Dağıstan və Qafqazda
307
yaĢayan türklər 1905-ci ildə rus imperializminə qarĢı bir daha üsyan edib ayağa qalxmıĢlar, ancaq bu da nəticəsiz qalmıĢdı. Birinci Dünya müharibəsi illərində ġimali Qafqazda yaĢayan türk və müsəlman icmaları, rus çarları tərəfindən Terek çayı boyunca yerləĢdirilən rus kazakları və qırmızı bolĢeviklərin təzyiq və təsirlərinə məruz qalırdılar. Dağıstanda rus kazakları və Rusiyadan köçənlərin sayı təxminən 500 min nəfər idi. Bunlardan baĢqa 5 milyon da türk və müsəlman ilə digər yerli xalqlar yaĢayırdı, lakin rusların və rus kazaklarının sahib olduğu ərazilər həm münbit yerlərdəydi və həm də türklərinkindən iki qat çox idi. Rusiyada inqilab baĢ verdikdə, baĢda osetin, inquĢ, çeçen və türklər, rus çarları tərəfindən zorla əllərindən alınan ərazilərin bir qisminə sahib olmaq üçün hərəkata baĢladılar. BolĢevik təhlükəsi, rus kazakları və müsəlmanları müvəqqəti olaraq bir yerə topladı. Ancaq bu süni ittifaq uzun sürmədi. Rus kazaklarının hərbi təĢkilatı mövcud idi və silah baxımından da türk və müsəlmanlardan çox üstün vəziyyətdə idilər 2 . Birinci Dünya müharibəsində Rus Çarlığı devrildikdən sonra, Qafqazdakı türk və müsəlman xalqlar bir tərəfdən Ġngilis iĢğalçılarının, digər tərəfdən çar tərəfdarlarının, o biri tərəfdən isə bolĢeviklərin təzyiqinə məruz qalmıĢdılar. Azərbaycanda isə bolĢeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi və ordu quruculuğu ilə məĢğul olması narahatçılığı daha da artırırdı. Bu vəziyyət qarĢısında birləĢmək yollarını axtaran Qafqaz xalqları müstəqil bir dövlət qurmaq üçün hərəkətə keçdilər. Bölgədəki türk və müsəlman xalqlar may 1917-ci il tarixində Vladiqafqaz Ģəhərində bir konqres çağırdılar. Gərgin mübahisələrdən sonra bütün Qafqazı əhatə edə biləcək bir dövlət qurmaq qərara alındı. Temirxan-ġura Ģəhərində, ġimali Qafqaz xalqları və Dağıstan türklərini əhatə edən "Dağıstan Ġcmalar Birliyi" adlı milli bir komitə yaratdılar. Bu təĢkilata, çar ordusunda zabit olmuĢ Tapa (Əbdülməcid) ,Çermoyev və Heydər Bammat ilə PĢemaho Kotsev kimi tanınmıĢ adamlar rəhbərlik edirdilər. ġeyx ġamilin ən ləyaqətli müridi və adamlarından birinin oğlu olan Nəcməddin Gotsinski, ġimali Qafqazın imamı, yəni dini rəhbəri seçildi. Dini təəssübü ilə tanınan və bölgədə böyük nüfuza malik olan Uzun Hacı da yeni imamı dəstəkləmək məcburiyyətində qaldı. Bu iki qurum ölkənin idarəçiliyini ələ aldı və idarədəki rusları təmizlədi. BolĢeviklərə düĢmən olan və rus çarlarına sədaqətləri ilə tanınan rus kazakları da özlərinə bir baĢçı seçərək ġimali Qafqaz Birliyinə daxil oldular. Beləliklə, Terek Kazakları və Dağıstanlılar arasında, bolĢeviklərə qarĢı bir ittifaq yaranmıĢ oldu. Kazaklarla müsəlmanlar arasındakı ərazi mübahisəsi üzündən bu əməkdaĢlıq tez bir zamanda pozuldu və qanlı mübarizə yenidən baĢladı. Çar tərəfdarı ruslar ilə rus kazakları, bolĢeviklər ilə müttəfiqlik edərək, bir həmlə ilə paytaxt Vladiqafqazı iĢğal etdilər 3 . ġimali Qafqazdakı bu hadisələrdən sonra Dağıstandakı türklərin milli bir dövlət qurma istəkləri və cəhdləri yenidən baĢ qaldırdı. Nəhayət, 11 may 1918-ci Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|