Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.ġimali Qafqaz Respublikasının elan edilməsi
308
ildə Dağıstan Respublikası müstəqilliyini elan etdi. Bu hadisələr ətrafında ġimali Qafqaz və Dağıstandakı bütün türk və müsəlman icmalar, Dağıstan türklərinə güvənərək, ruslardan ayrılmaq istəyirdilər. Osmanlı Dövlətinin müttəfiqi Almaniya eyni günlərdə Gürcüstanın müstəqilliyini tanımıĢ, ancaq Dağıstanın azadlığını görmək istəmirdi 4 .
edərək müqavimət göstərən Azərbaycan xalqı 31 mart qırğını zamanı Dağıstanlı qardaĢlarından kömək istədilər. Mahaçqaladan (Ġnciqala) yola çıxan bəzi milis qüvvələri Bakı yaxınlığındakı Biləcəri məntəqəsinə qədər irəlilədilər. Say və silah sarıdan olduqca güclü olan rus bolĢeviklərinə və erməni daĢnaklarına qarĢı dayana bilməyəcəkdilər. Dağıstan türklərindən ibarət az saylı milis təĢkilatının ölkədən uzaqlaĢdığını görən bolĢeviklər, Ģimaldakı HəĢtərxandan gətirdikləri qüvvələrlə əvvəlcə Mahaçqalanı nəzarət altına aldılar, sonra da Temirxan-ġuranı ələ keçirdilər. BolĢeviklər Qafqaz xalqlarının Vladiqafqazda qurduğu Mərkəzi Ġcra Komitəsini də dağıtdılar. Beləliklə, Qafqazın orta bölgəsi ilə Azərbaycan və Dağıstan arasındakı əraziləri nəzarət altına almağa baĢladılar. Bakı-Dərbənd- Mahaçqala-Rusiya dəmir yolunu da əllərinə keçirdilər. Qafqazda fəaliyyət göstərən bolĢeviklər daha çox rus, erməni, yəhudi, rus kazakı və gürcülərdən ibarət idi. Türk əsillilərdən bolĢeviklərə qoĢulanların sayı az idi. Bunlar da daha çox rus tərbiyəsi ilə yetiĢmiĢ bəzi oxumuĢ, ziyalılar arasından çıxanlar idi 5 .
Əbdülməcid Çermiyev, Heydər Bammat və Məhmət Qari Dibrov kimi ziyalılar Dağıstanın qurtuluĢu üçün siyasi fəaliyyətlərə liderlik edirdilər. Dağıstan türklərindən təĢkil olunmuĢ bir heyət, 1918-ci ilin aprel ayında Ġstanbula getdi. Heyət Ənvər paĢa ilə görüĢərək, Türk ordusunun onları himayə etməsini istədi 6 .
baĢa çatdırılmasının zəruriliyini bildirərək, bölgədə yaĢayan türklərdən ibarət bir korpus yaradılmasının faydalı olacağını bildirdi. Bundan əlavə, 1-ci süvari diviziyası komandanı podpolkovnik (yarbay) Nazim bəy və 4-cü piyada diviziyası komandanı yarbay Əhməd ġükrü bəy ilə qərargah kadrlarına ġimali Qafqazda Dağıstan və Çeçenistanda hərbi təĢkilat qurmaq tapĢırığı verildi 7 . Trabzon və Batum Konfranslarında türk nümayəndələri ilə görüĢən Dağıstan heyəti, ġimali Qafqazda müstəqil bir dövlət qurmaq üçün razılıq almıĢdılar. Osmanlı Dövlətinin verdiyi dəstəklə 11 may 1918-ci il tarixində ġimali Qafqaz Respublikası elan edildi və bu gənc dövlət Osmanlı Dövləti tərəfindən tanındı 8
Çiçerin, Osmanlı Dövlətinin Moskvadakı Səfiri Qalib Kamali bəyə bir etiraz notası göndərdi. Çiçerin notada, ġimali Qafqazın Rusiyanın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu və xalqın da Rusiyadan ayrılmağı heç bir zaman düĢünmədiyini, Osmanlı
309
Dövlətinə gələn nümayəndələrin də xalqın təmsilçisi olmadığını bildirərək, qurulan Respublikanı tanımayacaqlarını bildirdi 9 . Bu notanı saya salmayan Osmanlı Dövləti, ġimali Qafqaz Respublikası ilə 8 iyun 1918-ci ildə Batumda bir dostluq və əməkdaĢlıq müqaviləsi imzaladı. Buna görə Osmanlı Dövləti, Dağıstana hərbi yardım göstərəcək və xaricdən ola biləcək təhlükələrə qarĢı ġimali Qafqaz Respublikasının öz torpaqlarını qorumasına yardımçı olacaqdı 10 . Sovetlər, bu müqavilədən sonra Dağıstanda olan bolĢeviklərin fəaliyyətə baĢlamasını təmin etdi. Aralarında Vladiqafqazın da olduğu bəzi bölgələri nəzarət altına aldılar. Bu hadisə ilə əlaqədar ġimali Qafqaz hökuməti paytaxtı Nazran qəsəbəsinə köçürtdü. Türk zabit və sıravilərin təĢkil etdiyi milis qüvvələri, Vladiqafqaz Ģəhərinə hücum edərək, on üç gün davam edən bir mühasirədən sonra 17 avqustda bolĢevikləri bölgədən uzaqlaĢdırdı. 11
açılan tək qapısı olan, quru və dəmir yollarının keçdiyi Dərbənd ilə Xəzər dənizi sahilindəki əhəmiyyətli Ģəhərlərdən olan Mahaçqala (Ġnciqala, ruslar Petrovsk deyirdilər) arasındakı yolları ələ keçirərək, nəzarət altına almıĢdılar. BolĢeviklərin türk və müsəlman xalqlar arasında apardığı təbliğatı dayandırmaq məqsədi ilə bölgəyə göndərilən türk zabitləri, rus bolĢevik qüvvələri tərəfindən təqib edilirdi. Ayrıca, ruslara əsir düĢən və qaçıb qurtara bilən və Türkiyəyə dönməyə çalıĢan Osmanlı zabit və sıravilərinin Dağıstanda qurduqları milis qüvvələri də çox zəif idi. Dağıstanda yaĢayan türk boyları, qəbilələri və din adamları isə bir-biri ilə nüfuz mübarizəsi aparırdılar. Dağıstanın dağlıq bölgələrində yaĢayan avar türkləri ilə bolĢevik olmağa çalıĢan kumuk türkləri arasında ciddi bir rəqabət və münaqiĢə baĢlamıĢdı. Dağıstandakı bu vəziyyət bolĢeviklərin iĢinin xeyrinə idi 12 . Türk Qafqaz Ġslam Ordusu Komandanı Nuru paĢa Gəncədə ikən bir hərbi təĢkilat qurmaq məqsədi ilə yarbay Ġsmayıl Haqqı (Berkok) bəyi Dağıstana göndərdi. Yarbay Ġsmayıl Haqqı bəy ġimali Azərbaycanın Zaqatala bölgəsində rus əsarətindən xilas olan türk zabit və əsgərlərindən ibarət kiçik birliklərlə o bölgədə sabitliyi saxlaya bildi. Buradan Dağıstandakı Əhti bölgəsinə keçdi. Sərəncamında olan zabitlərlə Mahaçqalaya gedən Ġsmayıl Haqqı bəy, 21 iyun 1918-ci il tarixində Dağıstan türklərinə xitabən bir bildiriĢ yaydı 13 . Xalqın birlik və bərabərlik Ģəraitində yaĢaması və bolĢeviklərə qarĢı birgə mübarizə edə bilməsi üçün milli duyğularını oyatmaq istəyirdi. Ġsmayıl Haqqı bəy Dağıstanın müxtəlif yerlərində təĢkil olunan kiçik milis qruplarını birləĢdirərək, bolĢeviklərə qarĢı mübarizə apara biləcək bir qüvvəyə çevirməyə çalıĢırdı. Lakin bu milli təĢkilata xalq kifayət qədər maraq göstərmirdi. Bölgədə hörməti olan din adamlarından Mamalay Əli Hacı və ətrafındakılar bu fəaliyyətlərə qoĢulmadılar. Bu din adamı, Ġsmayıl Haqqı bəyi haqlı olduğunu, lakin bir müddətdən sonra rusların yenidən bölgəyə girərək, nəzarəti ələ alacağını və Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|