Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. Dərbəndin qurtuluĢu
314
uğurlarda, heç Ģübhəsiz, Türk Qafqaz Ġslam Ordusunun Azərbaycanda yaratdığı atmosferin böyük təsiri olmuĢdu. 5. Dərbəndin qurtuluĢu Türk Qafqaz Ġslam Ordusu Komandanı Nuru paĢa Dağıstanın ələ keçirilməsi üçün 15-ci piyada diviziyası komandanı yarbay Süleyman Ġzzət bəyə 20 sentyabr 1918-ci il tarixində bir əmr göndərdi 25 . Türk Qafqaz Ġslam Ordusunun ġimali Qafqazdakı hərbi hərəkat planı belə idi: Dağıstan hərbi hərəkatı ilə təlimatlandırılan 15-ci piyada diviziyası sürətlə Xaçmaz istiqamətində hərəkət edəcək və Dərbənd qısa bir müddətdə ələ keçiriləcəkdi. Hərbi birliklər Ģəhərin 5 kilometrliyinə qədər irəliləyəcək və burada mövqe tutacaqdı. Əldə edilən mövqe, bəzi hərbi qüvvələrlə gücləndiriləcək 107-ci Qafqaz alayından ibarət Dərbənd dəstəsinə təhvil verildikdən sonra 15-ci piyada diviziyası geri çəkiləcəkdi. Xaçmaz dəstəsi də 15-ci piyada diviziyasının tabeliyinə veriləcəkdi 26 . Lazımi hazırlıqlar baĢa çatdıqdan sonra, 15-ci piyada diviziyasının bəzi hissələri 1 oktyabrda Biləcəri stansiyasından Dağıstana getmək üçün qatarlara mindirildilər. Əvvəlcə 15-ci piyada diviziyasına tabe olan 56-cı alay yola çıxdı, 36- cı alay isə daha sonra hərəkət edəcəkdi. Quba və Xaçmaz bölgəsini düĢmən iĢğalından qurtaran minbaĢı Səbri bəyin komandası altında olan Xaçmaz dəstəsi də diviziyanın toplaĢma yeri olan Xaçmazda türk hərbi birliklərinə qoĢulmağa baĢladı. 38-ci piyada alayının əsas döyüĢkən heyətindən bir bölüyün Bakıda saxlanılması əmr edildi. Buna görə də müharibə gücü bir xeyli zəifləmiĢdi və Xaçmaz bölgəsindəki qüvvələrlə gücləndirilməsi planlaĢdırılırdı 27 . 15-ci piyada diviziyasına daha sonra iki zirehli qatar veriləcəkdi 28 . Bu hərbi hərəkatın davam etdiyi əsnada, 15-ci piyada diviziyasının Ġstanbula göndərilməsi məsələsi ortaya çıxdı. Bu səbəbdən 38-ci piyada alayının Dağıstan hərəkatında iĢtirak etməli olan heyəti yola çıxmaq üçün Bakıda qatar gözlədiyi halda, Nuru paĢa təftiĢlər apardığı Ağdamdan Xaçmaza getmək üçün Bakıya gəldi 29 .
qüvvələrin qərargahları 2 oktyabrda Xaçmaza çatdı və bölgədəki komandirlər vəziyyətlə əlaqədar məsləhətləĢmə keçirdilər. Öncül qüvvələr də Fərhadkənd və Orucabad xəttinə yerləĢdirildi 30 . Nuru paĢa Dağıstan hərəkatını izləmək və hazırlıqları yaxından görmək üçün, 4 oktyabrda qatarla Xaçmaza getdi. Buradan maĢınla Qubaya keçdi. Yollarda maĢını saxlatdıran türklər Nuru paĢanı duz-çörəklə qarĢıladılar. Xalqın böyük məhəbbəti ab-havasında Xaçmaza daxil olan Nuru paĢa burada yaĢayan türklərlə apardığı danıĢıqlarda vətənlərinə sahib çıxmalarını, bunun üçün də övladlarını əsgər göndərmələrini istədi. 31
Türk ordusunun Dərbəndə yürüĢ etməyə hazırlaĢdığından xəbər tutan Biçeraxov, Mahaçqaladan 300 nəfərlik bir birliyi Dərbəndə gətirdi. Buradakı mövqelərini möhkəmlətdikdən sonra, müdafiəni gücləndirmək istəyirdi. Hərbi
315
hərəkatın bir az da gecikdirilməsi halında, düĢmənin daha da güclənəcəyini düĢünən komandirlər 38-ci piyada alayının da cəbhə xəttinə çatmasını gözləmədən, 56-cı piyada alayının Dərbənd istiqamətində hərəkətə gəlməsini qərarlaĢdırdılar. Beləliklə, Dağıstanın düĢmən iĢğalından qurtarılması üçün gözlənilən hərbi müdaxilə 5 oktyabrda baĢladı 32 . 56-cı piyada alayı, cəbhəyə yenicə çatan 38-ci alayın qabaqcıl hissələri ilə birlikdə, Dərbəndin bağlarını keçdikdən sonra, stansiya ətrafında pusqu quran Biçeraxov qüvvələri ilə qarĢılaĢdı. Qanlı döyüĢlərdən sonra Stansiyadan süpürülüb atılan Biçeraxov qüvvələri axĢama doğru Dərbənd qalası ilə Qala Dəyirmanı bölgəsindən də uzaqlaĢdırıldı. Havanın qaralmaq üzrə olduğunu görən komandirlər əsgər itkisi verməmək üçün hərəkata ara verdilər 33 . Ertəsi gün, türk silahlı qüvvələrinin kəskin hücumu qarĢısında tab gətirməyən düĢmən, dağınıq halda Ģəhərə yayıldı. 56-cı piyada alayı 6 oktyabr saat 10.45-də Ģəhərə girərək Dərbəndi tamamilə nəzarətə götürdü 34 . 15-ci piyada diviziyası Qərargah rəisi yarbay (podpolkovnik) Süleyman Ġzzət bəy günortaya doğru qərargahı ilə birlikdə Dərbəndə daxil oldu. Süleyman Ġzzət bəy Dərbəndi zəbt etmələrini belə təsvir edir: "Günorta firqə qərargahı ilə Ģəhərə girdim. Əvvəlcə verdiyim əmrə əsasən Ģəhərdə asayiĢə cavabdeh zabit və sıravi heyətinin iĢinə baĢçılıq etdim və bələdiyyə rəisi Müslüm Ġsrafilovu hökumət rəisi təyin elədim." 35
iĢğalından qurtarmasında yaxĢı nəticələr göstərmiĢ 56-cı alay, Dərbənddə də buna oxĢar fəaliyyəti ilə fərqlənmiĢdi. 38-ci alay isə Ģəhərə qərb istiqamətindən girmiĢdi. DüĢmənin ən azı 800 piyadası, səkkiz pulemyotu və bir zirehli qatarı vardı. Xəzər dənizində rus çar ordusundan qalma Ərdəhan və Qars adlı döyüĢ gəmiləri isə açdıqları top atəĢi ilə döyüĢlərə yardım edirdilər. DüĢmən əsgər və silah baxımından da 56-cı alaydan üstün idi 36 . Dərbəndi ələ keçirən 56-cı piyada alayının döyüĢkən tərkibi 679 əsgərdən ibarət idi. 12 pulemyotu, 12 də topu vardı. Dərbənddə düĢməndən birinin arxa qapağı çıxarılmıĢ üç top ilə dörd pulemyot ələ keçirilmiĢdi. 15-ci piyada diviziyası Bakıdan 210 kilometr Ģimalda yerləĢən Dərbəndə qədər irəliləmiĢ və cəmi beĢ gün ərzində bölgəni nəzarət altına almıĢdı. Polkovnik Biçeraxov Dərbəndi müdafiə edən qüvvələrin komandiri polkovnik Bertrandı bacarıqsızlıqda günahlandırıb vəzifədən kənarlaĢdırdı və həbs etdirdi. 37
Biçeraxov qüvvələri 6-7 oktyabr gecəsində bir zirehli qatarla 15-ci piyada diviziyasına qarĢı cəbhəni yarmağa təĢəbbüs göstərdi. Ancaq türk hərbi birlikləri tərəfindən geri oturduldu. Qatardan açılmıĢ bir vaqonda, sursatla birgə bir pulemyot və birinin arxa qapağı çıxarılmıĢ iki top ələ keçirildi. Gecə baĢ verən bu hadisədən sonra yenə 7 oktyabrda səhər saatlarında 8 pulemyot və 4 top ilə müĢayiət olunan 880-ə qədər düĢmən piyadası 56-cı piyada alayına qarĢı hücum təĢkil etdi. Bu hücum da geri oturduldu. Dərbəndin Ģərqindəki dağlıq və meĢəlik
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|