Dünya ədəbiyyatı incilərini bizə bəxş edənlər
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kitabxanaçı
- Fırtına
- “Dənizə salam”
- Suallar
34
Düsseldorf şəhərində Avropanın bir çox yerlərindən fərqli olaraq, yəhudilərin başqa xalqlarla hüquq bərabərliyi haqqında qanun qüvvədə idi. Onun atası Henri Samson uğursuz tacir idi, övladlarının tərbiyəsi ilə sıx məşğul ola bilmirdi. Uşaqların formalaşmasına ailədə hökmdar olan savadlı anaları Betti nəzarət edirdi. Balaca Haynrixi məhz onun israrı ilə yəhudi məktəbindən çıxarıb Fransiskanlar monastrındakı məktəbə, daha sonra isə fransız liseyinə qoymuşlar. 1815-ci ildə atası Haynrixi kommersiya fəaliyyətinə cəlb etmək üçün Frankfurt şəhərinə göndərmiş, lakin cavan oğlanın bu sahədə bütün cəhdləri uğursuz olmuşdur. Onun ilk lirik şeirləri də məhz həmin illərdə qələmə alınıb. Gənc şairin həyatına ikinci sərt müdaxiləni əmisi, varlı Hamburq bankçısı Solomon etmişdir. O da qardaşı oğlunu vəkil görmək istəyirdi və bunun üçün hətta pul xərcləməyə belə razı idi. 1821-ci ildə Haynenin ilk şeirlər toplusu-“Gənclik iztirabları” işıq üzü gördü. Bu toplu sonradan “Lirik intermesso”, “Vətənə dönüş”, “Şimal dənizi” adlandırdığı silsilə şeirlərlə bir yerdə “Nəğmələr kitabı” adı altında 1827-ci ildə oxucuların istifadəsinə verildi. Kitabda şair alman lirikasındakı romantik ənənələrin davamçısı kimi çıxış etmişdir. Bu ənənələr kitaba daxil edilmiş ilk silsilədə-“Gənclik iztirabları”nda özünü xüsusilə bariz şəkildə göstərmişdir. Gənc şair
xalq nəğmələrinin motivlərindən, ballada üslubundan, ispan romanslarından istifadə etmişdir. Şairin azadlıqsevər xarakteri Fransa inqilabının ideyalarına, Napoleona pərəstiş fonunda formalaşdığı üçün, sonralar Hayne Napoleonu məhz onun ideyalarını gerçəkləşdirən bir sima kimi yüksək qiymətləndirirdi. Onu yaradıcılığı daim diqqət mərkəzində idi: hər yeni şeiri ədəbi mühitdə hadisəyə çevrilmiş, doğurduğu çılğın mübahisələr kəsilmək bilməmişdir. 35
Böyük alman yazıçısı, məşhur Tomas Mannın böyük qardaşı Henrix Mann
yazırdı: “Hayne
keçmiş zəmanənin peyğəmbərcəsinə yaratdığı müasir insan obrazıdır”. Amma şair özünə “çıxdaş romantik” deyirdi. Onun bütün yaradıcılığından bayağılığı romantik inkar, harmonik idealların xiffəti, sənətin yüksək missiyasına inam qırmızı xətt kimi keçmişdir. Amma bununla yanaşı, Haynrix Hayne son dərəcə müasir idi və zəmanəsində cərəyan edən bütün “qanlı döyüşlər”in bilavasitə iştirakçısı sayılırdı. Özünün acı istehzalarını ictimai-siyasi həyatın real problemlərinə tuşlayan Hayne realizmlə sıx bağlı, sənətdə ictimai həyatın oynadığı rola tənqidi münasibətlə fərqlənən, onu dəyərləndirməyə can atan tam yeni bir estetikanın təməlini qururdu. Öz zəmanəsinə tənqidi münasibəti Hayneni ictimai ideyalara gətirib çıxarmışdı. Otuzuncu illərdə o, utopik sosialistlərin görüşlərinə şərik çıxmış, qırxıncı illərin siyasi yüksəliş dövründə isə mövcud vəziyyəti məhz inqilabla dəyişməyə çağırmışdı. Sənətkarın görüşləri zaman-zaman ziddiyyətli olsa da, o, klassik alman fəlsəfəsinin inqilabi mahiyyətini açanlar arasında ilk qaranquşlardan sayılmışdı. Hayne dünyanın dəyişməsində zəhmətkeş sinfin rolunu real qiymətləndirmış, sosial ideyalar nəzəriyyəsinin məhz xalq kütlələrinin əməli inqilabi fəaliyyəti ilə birliyini zəruri saymışdı. Düsseldorf şəhərinin yoxsul yəhudi ailələrindən birində dünyaya gəlmiş Haynenin uşaqlıq təəssüratlarında fransız qoşunlarının Almaniyanın Reyn ətrafı əraziləri işğal etməsi əsas yer tutmuşdur. Yadellilər bu yerlərə gurultusu yenicə kəsmiş inqilabın havasını, kəndlilərin azadlığını – bir sözlə, alman torpaqlarının köhnə sakinləri üçün yeni qanunlar gətirmişdilər. Həmin illər gələcək şairin şüuruna azadlığın bütün çalarlarını özündə əks etdirən bir dövr kimi yazılmışdı. Və bu azadlıq 36
havası az sonra bütün Avropada irtica buludunda boğulduğundan Haynenin qəlbində ömrü boyu yaşadı. Fransada 1830-cu il iyul inqilabından sonra Almaniyada irticanın basqıları, senzuranın təqibi, azadlığını itirmək təhlükəsi Hayneni 1831-ci ildə ölkəni tərk etməyə məcbur etmişdir. Şair ömrünün sonuna kimi Parisdə yaşamış və bu arada cəmi iki dəfə ( 1843 və 1844-cü illərdə) Hamburqa səfər etmişdir. Fransada Hayne görkəmli yazıçılarla yaxınlaşmış, alman radikallarını demokratik azadlıqlar uğrunda mübarizəyə səsləmiş, sosializm təlimi ilə,
xüsusilə də
sensimonçuluqla dərindən maraqlanmışdır. Həmin illərdə alman və fransız mətbuatındakı müntəzəm çıxışları ilə Hayne ümumavropa miqyaslı publisist və alman felyetonunun banilərindən biri kimi ad çıxarmışdır. Haynenin məqalə və oçerkləri kitab şəklində çap olunmuşdur. Əsərlərinin 1835-ci ildə Ümumalman İttifaq Məclisi (seym) tərəfindən yasaqlanmasına baxmayaraq, Hayne Fransa ilə Almaniya arasında mədəniyyət və məfkurə mübadiləsində çox böyük rol oynamışdır. Şairin həmin illərdəki siyasi poeziyası “Müasir şeirlər” (1843-44), “Atta Troll” (1843), Almaniya “Qış nağılı” (1844) acı satiradır. Hayne Prussiya hərbçilərini, alman millətçilərini, boğazdan yuxarı inqilabçıların saxtakarlığını, eqoistliyini, özündənrazı meşşanlığı lənətlə damğalamışdır. Haynenin siyasi məfkurəsi özünün ən parlaq təcəssümünü “Almaniya Qış nağılı” (1844) poemasında tapmışdı. Poemanın yaranması üçün zahiri bəhanə Haynenin 1843-cü ilin sonlarında vətəninə səfəri oldu. On üç illik ayrılıqdan sonra sənətkar yenə Almaniyada idi, onun həqiqətlərini gözləri ilə görürdü. Səfər təəssüratlarını bölüşərkən seçdiyi sərbəst forma ona böyük ictimai-siyasi ümumiləşdirmələr etməyə imkan verirdi. Şairin iti gözündən müasir alman məişətinin bircə detalı belə yayınmırdı. Bu isə yol qeydlərinin uğuru üçün ilkin zəruri şərtdir. Lakin bu məişətin tərənnümü poemanın əsas məqsədi deyildi, Haynenin 37
öz düşüncələrini, öz ideyalarını səsləndirməsi üçün bir bəhanə idi. Prussiya əsgərlərinin yeni geyim forması, Köln kilsəsinin inşasını başa çatdırmaq üçün təşviqat kampaniyası, Prussiya Gömrük birliyi...Bütün bunların simasında o, alman cəmiyyətinin cəhalətpərəstliyini, monarxların mərhəmətinə ümid olan dişsiz liberallığı, dinçi qaragüruhun “göylərdəki xoşbəxtlik” haqda əfsanələrini ifşa etmişdir. Haynenin sonuncu iri şeirlər toplusu “Romansero” (1851) adlanmışdır. Bu toplunun üzərində ədəbiyyatşünaslar şairin daxilindəki ziddiyyətlərin möhürünü görmüşlər. Topludakı şeirlərin əksəriyyəti kiçik mənzum hekayələrdir. Müxtəlif xalqların nağıl və əfsanələrindən aldığı tarixi materiala müraciət edən Hayne əvvəlki qəzəb və kinayəsi ilə özünün daimi düşmənlərini: monarxları, zadəganları, yalançı dindarları, hər cür irticaçıları qamçılamışdır. Şeirlərin əksəriyyətində qüssə, kədər olsa da, ölüm yatağında olan dahi şair özünü “azadlığın sərhədində durmuş gözətçi” kimi hiss etmişdir. (“Enfant perdu”).
Azadlıq keşiyində düşmənlərlə üz-üzə Otuz il ayrılmadım əsgər kimi növbədən. Bilirdim ki, burada bitəcək mənim ömrüm, Nə şöhrət, nə qələbə gözləmirdim əsla mən.
Yer boş qaldı!..Bədənim taqətdən düşür daha... Vurulmuşun yerində bir döyüşçü duracaq! Yox, mən təslim olmuram!..Silahım sağ-salamat... Tab etməyən, tükənən yalnız ömrümdür ancaq!..
38
İkinci Dünya müharibəsindən sonra hər iki alman dövlətində Haynenin əsərləri, onun barəsində elmi araşdırmalar yenidən çap olunmuşdur. 1956-cı ildə Veymarda şairin ölümünün yüzilliyinə həsr olunmuş beynəlxalq konqres keçirilmiş, 1962-ci ildən etibarən isə onun adı ilə bağlı illik dərgilər işıq üzü görməyə başlamışdır. 1970-ci ildə Düsseldorfda Haynrix Hayne İnstitutu və şairin muzeyi təşkil olunmuşdur. Haynenin əsərləri dünyanın, demək olar ki, bütün dillərinə tərcümə edilib. Onun əsərlərini rus dilinə Lermontov, Tütçev, Blok, Marşak çevirib. Azərbaycan dilində oxuculara təqdim olunan şeir və poemalar isə unudulmaz Mikayıl Rzaquluzadə tərəfindən tərcümə edilib. Dahi filosof Karl Marks onu öz zamanının ən müdrik şəxsiyyəti adlandırmışdı. Həqiqətən də, Haynrix Hayne çox gəzmiş, çox görmüş, çox şeyi anlamışdı. O, özünü “alman inqilabçı demokratlarının tribunu” saymış, “inqilab əsgəri” adlandırmışdı. Amma zaman-zaman mübarizədən bezmiş, həyatı gözəlləşdirmək borcundan imtina etmiş, kimsənin boyunduruğu altında yaşamaq istəməyərək, adi şair olduğunu söyləmiş, azad nəğmələr oxumaq, azad olmağı arzulamışdı. Sonralar, yaşının yetkin çağında Hayne belə yazmışdı: “...Bilmirəm, tabutum üzərinə dəfnə çələngi qoyulmağa layiqəm, yoxsa yox...Ancaq siz mənim tabutum üzərinə qılınc qoymalısınız, çünki əsl insanların azadlığı uğrunda mübarizədə cəsur bir əsgər olmuşam”.
şeirlərini oxuculara çatdırmaq məqsədilə kitabxanada şeir müsabiqəsi keçirilir.
39
Fırtına Fırtına coşur-daşır, Guruldaşır dalğalar... Dalğalar hiddətlənir, köpürərək qəzəblə, İnadla bir-birinin üstündən qalxır-aşır, Axışır yığın-yığın ağappaq canlı dağlar... Bir gəmicik tələsik, Çətinliklə dırmaşır onların üzərinə, Birdən qopub yerindən yuvarlanır aşağı, Suların qara, nəhəng bətninə düşür yenə...
Ey dəniz! Ey köpükdən yaranmış gözəlliklər anası, Eşqin ulu nənəsi, mənə aman ver, aman! Bir bax, meyit qoxusu duyaraq dövrə vurur Bir ağ xəyalat kimi başım üstə qağayı!.. İtiləyir dorlara sürtərək dimdiyini, Acgözlüklə yeməyə bir ürək gözləyir, bax! Bir ürək ki nəğmələr deyir sənin qızına, Bir ürək ki, hiyləgər nəvən eyləmiş onu Özünə bir oyuncaq!..
Əbəsdir bu yalvarış! Batacaq nidalarım fırtınanın səsində, Küləyin nərəsində... Hər şey qaynayıb coşur, ulayır, nərildəyir Dəlixanaya bənzər bu səslər aləmində. Ancaq bütün bu qorxunc gurultular içindən Aydın eşidirəm mən Arfanın cazibəli şirin təranəsini,
40
Həzin coşqun bir qəlbin. Ürəyi parçalayan o zərif nəğməsini- Tanıyıram səsini...
Kitabxanaçı “Dənizə salam” şeirini demək üçün ikinci iştirakçını səhnəyə dəvət edir. Dənizə salam “Talatta! Talatta!..” Salamlar sənə, ey əbədi dəniz! Salamlar, salamlar, on min qat salam,- Sevinən qəlbdən,- Bir zaman kədərlə, fəlakətlərlə Döyüşən, Vətənçin canından keçən O on min mərd-igid insan qəlbindən Eşitmiş olduğun o salam kimi, Ürəkdən salam!..
Dalğalar ucalırdı, Ucalır, səs salırdı. Şux, çəhrayı bir işıq Saçırdı onların üstünə günəş. Qağayılar diksinib qaçırdı çığıraraq, Onlardan uzaq. Atlar eşirdi yeri, qalxanlar toqquşurdu, Uzaqlarda əks edən bir zəfər səsiydi bu: “Talatta! Talatta!..” Salamlar sənə, eyni əbədi dəniz!
41
Vətən dili kimi xoşdur gurultun... Sənin o dalğalanan sinəni görəndə mən, Uşaqlıq röyalarım keçir nəzərlərimdən. Keçmiş yaddaşım mənə Bir-bir nəql edir yenə: İsti, əziz, sevimli, gözəl oyuncaqlardan, Parıldayan, bəzəkli bayram bəxşişlərindən.
Qıpqırmızı budaqlı mərcan ağaclarından, Beli pul-pul qızıllı o qəşəng balıqlardan, Sapsarı incilərdən, rəngbərəng çınqıllardan... Bunları sən gizlədib saxlayırsan dərində, Öz saf büllar evində...
Suallar Gecə yarı, dənizin tənha, boş sahilində Dayanmış yalqız bir gənc, sıxır onu iztirab. Sinəsi dərdlə dolu, başı da şübhələrlə, Kədərlə dalğalara belə eyləyir xitab:
-Ah, açın, ey dalğalar, bu həyat sirlərini, Bu qədim, bu sıxıcı kainat sirlərini! Bu sirlərin üstündə xeyli baş sındırdılar: Üstündə heroqlifli, qalpaq geyimli başlar, Başlar: çalmalı başlar, qara beretli başlar, Parikli və minlərlə ən hərarətli başlar,
42
Aciz, miskin, zavallı insanların başları... Dalğalar, insan nədir? Siz cavab verin barı! Kimdir, hardan gəlmişdir? Bəs indi hara gedir? O, göydə, ulduzlarda yaşayanlar kimlərdir?..
Dalğalar xışıldayır əbədi səslərilə; Külək əsir, buludlar qaçışır qalaq-qalaq... Parıldaşır uzaqda ulduzlar soyuq, laqeyd; Hələ sahildə durub cavab gözləyir axmaq...
Əsərləri: Çay : hekayə // Alman ədəbiyyatı antologiyası. – Bakı : Şərq- Qərb, 2009. – S. 60-61.
Биография-Генрих Гейне // www.bukinistu.ru
43
(metodik vəsait)
Ünvan:AZ-1022 Bakı şəh.,S.Vurğun küç.88; E-mail:info@clb.az URL:www.clb.az
F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasında çap olunmuşdur. Sifariş: 27 Çapa imzalanmışdır:15.05.2017 Tirajı:100 Pulsuz
Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|