Dunyo dinlari tarixi o‘rta umumta’lim muassasalarining 10-sinflari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun darslik

MUSTAHKAMLASH UCHUN 
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Din deganda nimani tushundingiz?
2. Komil insonni tarbiyalashda dinning o‘rni qanday?
3. Din va ma’naviy qadriyatlar o‘rtasida qanday bog‘liqlik mavjud?
4. «Din azaldan inson ma’naviyatining tarkibiy qismi bo‘lib kelgan». 
Maz kur jumlaga o‘z munosabatingizni bildiring.
5. Yuqoridagi hikoya asosida dinning birlashtiruvchilik, boshqaruvchilik, 
kommunikativlik vazifalarini tushuntiring.
6. Dinning tasalli berish va dunyoqarashni shakllantirish vazifalariga mi-
sollar keltiring.
7. Berilgan rasmlarda dinning qaysi vazifalari aks etgan?
Insonning asosiy 
vazifasi o‘zini 
o‘rab turgan 
olam sirlarini 
o‘rganishdan 
iborat. Fanlar-
ning holati ham 
ana shunday. 
Ularni kishi-
ning turmushi 
uchun bo‘lgan 
ehtiyoj dunyoga 
keltirdi. Shunga 
muvofiq tarzda 
fan tarmoq otdi. 
Abu Rayhon 
Beruniy

---

9
FAN VA DIN
2-§
FAOLLASHTIRISH UCHUN
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Sizningcha, ilm-fan va din o‘rtasida qanday bog‘liqlik bor?
2. O‘rta asrlar musulmon Sharqida fan va texnika taraqqiyotiga nima 
sabab bo‘lgan?
3. Islom dinida ilm-fanga qanday munosabat bildiriladi?
4. Buxorodagi Ulug‘bek madrasasining peshtoqiga ilm bilan bog‘liq qan-
day hikmat bitilgan?
5. Quyida berilgan rasmlar asosida dinning ilm-fan, madaniyat taraqqi-
yotiga ta’siri haqida fikr yuritib ko‘ring.
Fan va din har doim o‘zaro yaqin munosabatda bo‘lib kelgan. Tarixda ular-
ning munosabati turli shakllarda namoyon bo‘lgan. Qadim gi Yunonistonda 
Suqrot, Aflotun, Arastu uchun fan va din deyarli bir soha — falsafa bo‘lib, u 
«Fizika» va «Metafizika» qismlariga bo‘lingan. Ke yinroq matematika, astro
-
nomiya va tibbiyot rivojlana boshlaganda ham fan va din o‘zaro uyg‘unligini 
saqlagan. Xuddi shunday munosabat Konfutsiy, Forobiy, Ibn Sino, Alisher Na-
voiy va bosh qa Sharq mutafakkirlari faoliyatida ham kuzatiladi. 
Ellinizm va o‘rta asr Sharqida fan va din bir-birini to‘ldirgan. Ular orasida-
gi ayrim kelishmovchiliklar murosasiz ixtilof darajasiga yetmagan. Sharqda fan 

---

10
va din mutanosibligi natijasida XV asrgacha matemati-
ka, astronomiya, tibbiyot, kimyo va boshqa aniq va tabiiy 
fanlar yuksaldi. XVI asrdan boshlab esa bu mintaqada 
ilm-fan, shuningdek, diniy ilmlar ham turg‘unlik davrini 
boshdan kechirdi. Bu davrda fanning, aynan diniy ilmlar-
ning inqirozga yuz tutishiga dinning ma’rifiy mohiyatini 
chuqur anglamagan mutaassiblar sabab bo‘ldi.
Yevropa Sharqdan falsafa va tabiiy fanlar estafetasini 
olib, XVI asrdan jadal rivojlanishni boshlagan bo‘lsa-
da, bu yerda fan mutaassib ruhoniylar tomonidan ta’qib 
qilindi. Fan va din tarixidagi bu munosabat ular o‘rta-
sida murosasiz kurash davrini keltirib chiqardi. Fan va 
san’atda Uyg‘onish davrining, dinda esa katolitsizm-
ning markaziga aylangan Italiyada bu qarama-qarshi-
lik o‘zining avj pardasiga chiqdi. Fan va adabiyot dinni 
yolg‘onga chiqardi, nafaqat ruhoniylar, hatto Xudo usti-
dan pamflet (hajviy tanqid)lar yozildi. 
Din ham fandagi deyarli har bir yangilikni kufr-
ga yo‘ydi. Reformizm (Lyuter, Kalvin, Erazm Rot-
terdamskiy) ta’sirida bu qarama-qarshilik nisbatan 
tinch roq jabha — g‘oyalar kurashiga ko‘chsa-da, lekin 
shiddatini susaytirmadi.
XIX asrda paydo bo‘lgan bir tarafdan «din — afyun», 
ikkinchi tarafdan «Darvinning o‘zi maymundan tarqagan» 
kabi da’volar asorati hozirgi kunda ham seziladi. Fan va 
din o‘rtasidagi kurashga siyosatning aralashuvi bir qancha 
fojialarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, hokimiyat «jango var»