Ə. H.ƏLİyev, F.Ə.ƏLİyeva, V. M. MƏDƏtova

 
53 
 
 
Şəkil 46. Oyanmanın iki tərəfə yayılmasını göstərən təcrübənin 
sxemi: 1-bud əzələləri; 2-baldır əzələləri;  
3-oturaq siniri; 4-qıcıqlandırıcı elekrodlar. 
 
 2. 
Oyanmanın nəql olunmasında fizioloji tamlıq 
qanunu.  Preparatın sinirinə  dəyişən cərəyanla tək-tək 
qıcıq verilir və  əzələ  təqəllüsü qeyd edilir. Sonra əzələyə 
yaxın yerdə sinirin üzərinə ammonyakda isladılmış tam-
pon qoyub və ya liqatura ilə bağlayıb 2 – 3 dəqiqə 
gözləyib, yenidən qıcıq verirlər. 
 
54
 
 
 
Şəkil 47. Oyanmanın nəql olunmasına histoloji və ya fizioloji 
tamlıq qanununun sxemi: 1-qıcıqlandırıcı elektrodlar; 2 – 
liqaturanın qoyulması; 3-əzələ. 
 
 
Təcrübədən görünür ki, sinir zəhərləndikdən və ya 
liqatura ilə bağladıqdan sonra qıcıq təqəllüsə  səbəb ola 
bilməz. 
3. Oyanmanın izolə (təcrid) nəqlolunma qanunu. 
Qurbağanın dərzi  əzələsini köndələn kəsiklər aparmaqla 
bir-biri ilə  əlaqəsi olan 4 hissəyə ayırıb, hər hissəyə 
elektrik qıcığı verirlər. 
 
 
 
Şəkil 48. Oyanmanın 1) əzələdə a) sinirdə izolə olunaraq  
nəqlolunma qanununun təcrübi sxemi. 
 1-əzələ (a, b, c, d – əzələnin hissələri);  2-qıcıqlandırıcı elektrodlar. 

---

 
55 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II-sinir (1-elektrodlar; 2-sinir; 3-əzələ). 
 
 
Təcrübədən görünür ki, əzələ lifində boylama isti-
qamətində yayılan oyanma köndələn  əlaqələrdən keçə 
bilmir.  
 
Yoxlama üçün suallar 
 
1.
 
Eninəzolaqlı  əzələlərin strukturu (liflər, miofibrillər, 
protofibrillər) motor (hərəki) vahid. 
2.
 
Tək təqəllüs. Onun əmələgəlmə  şəraiti, müddəti, 
fazaları. İlk ontogenezdə xüsusiyyətləri. 
3.
 
Tez və yavaş  təqəllüs edən  əzələlər («ağ» və 
«qırmızı»). Ontogenezdə müxtəlif sürətlə təqəllüs edən 
əzələlərin diferensiasiyası. 
4.
 
Tetanik təqəllüs. Tək təqəllüsün superpozisiyası. 
Tetanusun növləri – dişli və hamar. 
5.
 
Tək oyanmadan sonra əzələlərin oyanıqlığının 
dəyişməsi (refrakter və superhormal fazaları). Tək 
təqəllüs əyrisi ilə zamanda nisbəti. 
6.
 
Tetanusun hündürlüyünün qıcıq tezliyindən asılılığı. 
Optimum və pessimum hadisələri. 
7.
 
Əzələnin konturakturası. Onun tək və tetanik 
3
2 
+1 
-1 
 
56
təqəllüslərdən fərqi. Konturakturun yaranma şəraiti. 
8.
 
Əzələ  təqəllüslərinin mexaniki şəraiti; izotonik, 
izometrik və işçi. 
9.
 
Əzələlərin ümumi və xüsusi qüvvəsi.  İlk ontogenezdə 
onun dəyişkənliyi. 
10.
 
Əzələnin işi; onun təyini. Erqoqrafiya. 
11.
 
Əzələnin yığılması və işinin yükdən asılılığı. Orta yük 
qanunu. 
12.
 
Əzələ gərginliyi, onun uzunluğundan asılılığı. 
13.
 
Əzələ  təqəllüsünün mexanizmi. Sürüşmə  nəzəriyyəsi. 
Oturaq siniri ilə oyanmanın təcrid olunaraq nəql 
olunmasını müşahidə etmək üçün preparatın sinirinin 
uc hissəsindən ayrı-ayrı liflərə ayırırıq. Sorna ayrılmış 
liflərdən birinin üzərinə elektrod qoyub 
qıcıqlandırdıqda aşağı ətrafın hər hansı bir nahiyəsinin 
qıcıqlandığını müşahidə etmək mümkündür. 
14.
 
Əzələ  təqəllüsünün energetikası. Aerob və anaerob 
şəraitində əzələnin istilik məhsuldarlığı və təqəllüsü. 
15.
 
Yorulma, onun səbəbləri. 
Əzələ liflərinin 
yorulmasında, hərəki sinir liflərinin mionevral 
sinapsların və mərkəzlərin rolu.  
 
 
10 saylı iş. Oyanan toxumalarda bioelektrik 
hadisəsinin müşahidəsi 
 
 Oyanmış toxumalarda müxtəlif növ mexaniki, 
kimyəvi, hərarət enerjisi, eləcə  də elektrik cərəyanı hasil 
olur. Hüceyrə, toxuma və üzvlərdə  əmələ  gələn belə 
elektrik cərəyanına bioelektrik hadisəsi deyilir. Qədim 
vaxtlardan məlumdur ki, müxtəlif yerlərdə yaşayan 
heyvanların bədənində elektrik cərəyanı vardır. Bu 

---

 
57 
məsələni ilk dəfə 1771-ci ildə İtalyan alimi L.Qalvani kəşf 
etmişdir. L.Qalvani sinir əzələ preparatına müxtəlif 
amillərin təsirini öyrəndiyi zaman maraqlı  təcrübə  əldə 
etmişdir. Heyvan bədənində, xüsusən onurğa beynində 
elektrik cərəyanı vardır. Qalvaninin bu təcrübəsinin doğru 
olmadığını Volta (1792) «heyvani elektrikin» varlığı 
fikrinə  şübhə etmişdir. Volta fiziki yollarla isbat etməyə 
çalışdı ki, əzələnin təqəllüsünə səbəb olan elektrik, qövsün 
müxtəlif metaldan ibarət uclarının nəm mühitə  (əzələyə) 
toxunmasından  əmələ  gəlir; sinir-əzələ preparatı isə 
qövsün uclarını  əlaqələndirməklə dövrəni bağlayan adi 
naqil rolunu oynayır. 
 Voltanın etirazına cavab olaraq, Qalvani və Aldini 
(1794) yeni təcrübələr apardılar.  Əvvəlcə, onlar 
göstərdilək ki, qövsün ucları müxtəlif deyil, eyni metaldan 
olduqda belə, bəzən  əzələ  təqəllüs edir. Daha sonra isə 
metal qövsdən istifadə etmədən sübut etdilər ki, yenicə 
hazırlanmış sinir-əzələ preparatlarından birinin sinirini 
digərinin əzələsinin zədələnmiş səthinə toxunduqda həmin 
sinirlə üzvi əlaqəsi olan əzələ  təqəllüs edir. Məhz bu 
təcrübə bioloji elektrikin varlığını  şübhədən çıxartdı. 
Görkəmli fizioloq Dü-Bua-Reymon Qalvaninin bu təc-
rübəsini sinir-əzələ fiziologiyası sahəsində  əsas təbii 
təcrübə kimi qiymətləndirmişdir. 
 XIX 
əsrin 20-ci illərində elektrik cərəyanı ölçən 
dəqiq cihazların kəşf olunması ilə  əlaqədar olaraq, 
bioelektrik hadisələrinin öyrənilməsinin inkişafı davam 
edir. Dəqiq cihazların köməyilə 1838-ci ildə K.Mateuççi 
ilk dəfə  əzələ  səthinin onun daxilinə nisbətən müsbət 
elektrik yükləri daşıdığını qeyd etmişdir. 
 
Əzələnin təqəllüsü zamanı isə onun səthi və daxili 
arasındakı potensiallar fərqi azalır. Bunu nəzərə alaraq, 
 
58
əzələnin sakit vəziyyətindəki potensiallar fərqini sükunət 
cərəyanı (sükunət potensialı), təqəllüs edən  əzələdəki 
potensiallar fərqini isə  fəaliyyət cərəyanı (fəaliyyət 
potensialı) adlandırdılar. 
 
Sükunət və fəaliyyət potensialı 
 
 Toxumalarda 
baş verən sükunət və  fəaliyyət 
cərəyanlarını  həm bioloji, həm də fiziki üsullarla 
öyrənmək mümkündür. 
 Adi 
eksperimentdə sükunət potensialını Qalvani 
təcrübələri, fəaliyyət potensialını isə Matteuççi təcrübəsi 
vasitəsilə öyrənirlər. 
 
1. Qalvaninin birinci təcrübəsi (metalla) ondan 
ibarətdir ki, sinir-əzələ preparatına misdən və sinkdən 
düzəldilmiş qalvani qövsünün toxundurması ilə  əzələ 
təqəllüs edir. 
 
3
1

---