E. M. Hacizadə

 
 
 
 
 
 
 
 
Ksenofont    
 
 
 
Platon 
    
 
 
 
 
Aristotel 
 
Natural təsərrüfat quruculuğunun prinsipial tərəfdarı kimi tanınan Ksenofont özünün 
«Ekonomikas» traktatında ticarətin səmərəli aparılması, cəmiyyətdə  əmək bölgüsünün 
problemlərinin elmi izahını vermişdir. O əsərlərində quldarlıq cəmiyyətinin hüquqiliyini 
dəstəkləyərək istismarının stimullaşdırıcı metodları üzrə müvafiq məsləhət və tövsiyyəli 
təkliflərlə çıxış etmişdir. Ev təsərrüfatçılığının təhlili şərhini verərək Ksenofont bununla, həm də 
ilk dəfə dünya elminə «Ekonomika» terminini bəxş etmişdir [34, 131]. 
Antik dünyanın məhşur filosofu Platon isə ideal dövlət modelinin nəzəri yaradıcılarından 
hesab olunur. Platon özünün «Dövlət» və «Qanunlar» dialoqunda siniflərin və mülkiyyət 
bərabərsizliyinin aradan qaldırılması üsulunu vətəndaşların ictimai funksiyalarının dəqiq 
bölgüsünü reallaşdırmaqda görürdü. Onun fikrincə filosoflar və  hərbiçilər idarəetmə aparatını 
yaradırlar, torpaq sahibləri sənətkarlar və tacirlər təsərrüfatla məşğuldurlar, ağır işləri isə qullar 
görməlidirlər [127]. 
Platon fəlsəfəsində şəxsi mülkiyyət ittiham olunaraq hər şeyin dövlətə məxsusluğu təqdir 
edilirdi. Təyin edilmiş minimumdan artıq mülkiyyət dövlətə verilməli, insanların azadlığı 
məhdud, qanunlar sərt, ailə dövlətin nəzarəti altında olmalıdır. 
İlk utopiyalardan olan Platonun dövlət modeli total və demokratik kasad idi. Əslində bu 
utopizm mahiyyətcə primitiv kommunizm təsərrüfatı verirdi. 
Antik dünyanın nəhəng mütəfəkkiri Aristotel «Politika» və digər  əsərlərində iqtisadi 
qanunları təqqiq etməyə cəht etmişdir. Dövlətin mahiyyətini ümumi rifaha nailolma təşkil edilir. 
O sinfi qarşıdurmanı təcrid etməli, «orta» - sahibkar vətəndaşa istinad verməlidir. Qulu danışan 
silah hesab edən Aristotel natural quldarlıq təsərrüfat maraqlarını müdafiə edərək quldarlığı təbii 
sanmışdır. Mübadilə qanunlarını anlamağa cəht edən filosof əmtəənin ikili: istehlak və mübadilə 
dəyər malikliyinə təyinat vermişdir [8, 35]. 
Quldarlıq təsərrüfatının idarə olunmasının və  təşkilati problemlərinin həlli istiqamətində 
qədim romalılar müəyyən nailiyyətlər  əldə etmişlər. Daha yüksək və geniş motivasiyada bu 
problemlər Roma aqronomu porsilər nəslinin görkəmli nümayəndəçsi Mark Porsi Katonun /b.e.ə. 
234-149/ «Torpaqçılıq haqqında» əsərində şərh olunmuşdur. O, bu əsərində Roma imperiyasında 
hakim quldarlıq quruluşunda torpaqların, ümumilikdə  kənd təsərrüfatının idarə olunmasının 
təşkilati problemlərinin həllini açmağa səy göstərmişdir [34, 39]. 
Qədim Romanın mütəfəkkirləri Mark Terensi Varron /b.e.ə. 116-27/ 
«Kənd təsərrüfatı», Lyusi Yuni Moderat Kolumelli  /b.e.ə. I əsr/ «Kənd 
təsərrüfatı haqqında»  əsərlərində  və Qay Pliniyın /b.e.ə.24-79/ ensiklopedik 
yazılarında da quldarlıq təsərrüfatının idarə olunmasının və  təşkilati 
problemlərinin həlli istiqamətləri  şərhini tapmışdır.  Şəxsi mülkiyyət 
problemlərinin dərin təhlili Roma hüquqşünasları Georginin, Qayanın, 
Germogenin və digərlərinin  əsərlərində  əks olunmuşdur. Bununla belə qeyd 
olunmalıdır ki, antik iqtisadi fikrin işləmə verdiyi əsas istiqamət quldarlıq 
problemi olmuşdur [39, 127]. 
İlkin təsərrüfatçılıq dövrü daha çox şəxsi maraqlarda və dövləti obrazda çıxış etsə də onun 
təşəkkül və inkişaf proseslərinin sosial görüntüsünü inkar etmək olmaz. Əslində insanın 
təsərrüfat həyatı onun sosial qayğılarına xidmətdə bulunur. Təsərrüfat həyatının ilkin formalaşma 
məqamlarında da bu xətt kortəbii, dərin bərabərsizlik  şərtli olsa da yaşanmış  və sonrakı 
sivilizasiya paradiqmalarında təkmilləşərək nisbi təsisatlı xarakter almışdır. Primitiv sosial 
təyinatlar «Asiya istehsal üsulu»nu sınayanlar cərgəsində  və antik cəmiyyət sferasında da 
məhdud quruluşda təzahür etmişdir. Qədim dünyanın bütün dövlətlərində və yarımdövlətlərində 
 
14

---

 
 
ilkin konstitusiyan şərtlər, hüquqi aktlar gerçəkdən bəşər övladının iqtisadi və sosial həyatının 
normallaşdırılmasına yönəlmişdir. 
 
 
1.2. Konfessial iqtisadi sistemlər 
 
Təsərrüfat həyatının öyrənilməsində, sosial qayğının hesablanmasında başlıca mənbə 
olaraq dini kanonlara əsaslanan konfessial iqtisadi sistemlərin rolu da  mühüm  əhəmiyyətli 
olmuşdur. Məhz dini aspekt bu və digər miqyasda ayrı-ayrı dövlətlərin, 
regional coğrafi  ərazilərin və xalqların təsərrüfat həyatının, iqtisadi 
strukturunun formalaşmasında, sosial dirçəlişin inkişafında mühüm rol 
oynamışdır. Ümumilikdə konfessiyalar, dini yaranışlar bütün məkanlarda və 
zamanlarda sivilizasiyanın inkişafının 
ən fundomental qaynaq 
elementlərindən biri və  qətiyyətli olaraq birincisi olmuşlar. Din və dövlət 
vəhdəti vahidləşən sintezdə iqtisadi modelin nümunəsinə çevrilmişdir. 
Din dünyagörüşlər vəziyyətinin məcmui və bu çevrədən çıxış edən praktiki hərəkətlər 
sistemidir. Dini dünyagörüşdə ehtiva olunan mənəvi-əxlaqi dəyərlər təsərrüfat ukladının 
paradiqmasını  ərsəyə yetirmiş, sosial təkamülü irəliləyişlərə  səfərbər edərək, onun sonrakı 
inkişafında da öz strateci xəttini qoruyub saxlamışdır. 
Tarixi spektrdən yanaşdıqda yəqinliklə görünür ki, elə əski dövrlərdən xalqların təsərrüfat 
həyatlarında dini aspekt aparıcı təsirliliyi ilə dominantlıq təşkil etmişdir. Bu təsirliliyi müxtəlif 
konfessiyaların ali dini kitablarından aydınlıqla sezmək mümkündür. 
Qədim fələstin torpaqlarında yaşayan xalqların formalaşan iqtisadi 
münasibətlər sisteminin motivlərinin «İncil»də,
 
iudaizmə sitayişdə bulunan
 
qədim yəhudilərin sosial həyatında insan haqlarını  tərənnüm edən təsərrüfat 
etikasının prinsiplərinin «Tövrat»da geniş səpkidə əksi faktı belə fikirlərə daha 
dərin əsaslılıq verir. Bu kanonlardan qaynaqlanaraq qədim yəhudilərin sosial və 
iqtisadi həyat tərzi və  məxsusi təsərrüfat etikası  ənənəsini formalaşdırmış, 
ticarət sferasında pullardan faizlər alınması  əməliyyatlarının aparılması  fərqli 
iudey faiz kapitalının yaranışını təmin etmişdir. 
İncil»də
 
göstərilir ki, geyim, mənzil, əmək, istirahət və yaşayış haqları ədaləti ehtiva edir. 
Bütün sərvətlər tanrıya məxsusdur. İnsan öz torpağının, malqarasının və əmlakının sahibi deyil, 
onu idarə edəndir. Bununla belə bu təsərrüfat sistemində prinsipial olaraq borcların dövrü 
bağışlanması, qulların azad edilməsi, girov qoyulmuş torpaqların qaytarılması tələbli idi. Bu və 
ya digər müvafiq tələblərə riayət edərək təbii yolla varlanmış insanın sərvətləri  ədalətli hesab 
olunurdu [20]. 
Avropa xalqlarının da iqtisadi dövlət modeli xristianlıq  və onun 
təriqətləri zəminində nəzəri və empirik xarakter almışdır. Məhz xristianlıq 
dininin çevik çevrədə dövlətin siyasətə qatılması yeni iqtisadi bazisi 
formalaşdırmışdır. 
Erkən xristian ədəbiyyatlarında sosial qeyri-bərabərlik, 
təsərrüfatsızlıq mənəvi mühakimə olunur, ədalətli cəmiyyət yaranışının 
qaçılmazlığı göstərilirdi. Bu baxımdan qeyd olunmalıdır ki, xristianlıqın 
ilkin çağlarının radikal anlarını utopizm baxışlı meyarlar əks etdirirdi. 
Bərabərlik hüquqi ideyası ümumi əmək öhdəliyinin təsdiqliyi ilə bağlanır, 
əmək insanların həyati yaşayışının  əsasında dayanırdı. Elə bu gerçək bilinən yanaşmadan da 
bölgü əmək müqabilində aparılmalı prinsipi formalaşmışdı [89, 130]. 
Katolik, provaslav, protestant kimi baş  təriqətlərə bölünən böyük xristianlıq dini hər bir 
müvafiq cərəyana müqabil lokal və regional iqtisadi sistemin əsas komponentinə çevrilərək yeni 
tipaclı iqtisadi münasibətləri yaratmışdır.  İqtisadi spektrdə lakonik interpretasiyada xristianlıq 
özünün industrial təsərrüfatçılıq obrazı ilə seçilərək fərqlənmişdir. 
Qədim dünya xalqlarının daha çox məskun olduqları Asiya qitəsində  əkinçiliyin 
 
15

---