E. M. Hacizadə

 
 
Tədqiqat araşdırması bir daha analitik yəqinliklərlə  əlavə edir ki, konfessiyalar xalqların 
iqtisadi həyatında, rifahın təminatında ukladlarının formalaşmasında mühüm izlər qoymuşdur. 
Bu izlər çağdaş zamanda da hakim olan iqtisadi model və mexanizmlərdə aydınlıqla sezilir. 
Onların təməl motivləri isə orta əsrlər intibahının iqtisadi təfəkküründən ətalətlənmişdir. 
Müasir dünya iqtisadiyyatına nəzər yetirdikdə görərik ki, istənilən iqtisadi modelin genetik 
kökləri və prinsipləri konfessial faktorlardan azad deyildir. Aparıcı iqisadi inkişaf etmiş ölkələrə 
hakim kəsilən və qloballaşma kontekstində planetar məzmun alan postindustrial cəmiyyətin 
formalaşmaqda olan iqtisadi paradiqması da dini etika üzərində  təkamül etməkdədir. Artıq bu 
cəmiyyətə total transformasiyada iqtisadi etik prinsip və standartlar alternativləri sırasında 
İslamın əsaslı yer tutacağı görünməkdədir. 
 
 
1.3.Orta əsrlər iqtisadi təfəkkürü və utopizm fəlsəfəsi 
 
Quldarlıq cəmiyyətlərinin çökməsi ictimai həyatın yeni şərtləri zəminində feodal 
epoxasının iqtisadi dönüşünü formalaşdırdı. Feodal iqtisadiyyatının bazisini kəndli və 
sənətkarların xırda istehsalı, feodalların torpaq mülkiyyəti və xarici iqtisadi əlaqələr zərurəti 
təşkil edirdi. Bununla belə natural təsərrüfatın hökm sürdüyü feodal iqtisadiyyatı  məxsusi 
xarakterli olaraq ruhanilərin yaranış verdikləri dini-ideoloji çərçivədə formalaşmışdı. Dini aspekt 
dünyanın müxtəlif guşələrində feodal cəmiyyətlərinin sosial, iqtisadi və hüquqi normalarını 
müəyyən edərək eyniyyətlər qədər də fərqlilikləri yaratdı. Bu oxşar və fərqlilik qlobal quldarlıq 
quruluşlarının feodal həyat tərzi ilə  əvəz olunan çağlarında bir-birindən xəbərsiz iki: Roma və 
Çin imperiyalarında və onların təsir sferasından kənarda da müvafiq təyinatlı idi. 
Erkən orta əsrlər fikir tarixinin təfərrüatları ilkin olaraq xristian teoloqu Avreli Avqustinin 
/354-430/  əsərlərində  əks olunmuşdur. «Dini inam olmadan bilik də, həqiqət də yoxdur» 
prinsiplərinə  əsaslan A.Avqustinin baxışları sxolastik mənbəli idi. O, əsərlərində, xüsusən də 
«Tanrı  şəhəri haqqında» traktatında dünya tarixi barədə xristian konsepsiyasının inkişafına bir 
daha yeni səylər göstərmiş, dini dünyagörüşün motivasiyasını  təbliq edən iqtisadi fikirlər irəli 
sürmüşdür A.Avqustinin iqtisadi baxışlar aşağıdakı istiqamətlərdə toplum olunur: 
 
əqli və fiziki əmək növləri eyni qiymətli olduğundan insanın cəmiyyətdəki 
vəziyyətinə təsir etməməlidir; 
 
zəhmətsiz qızıl-gümüş yığımı, faiz və ticari mənfəət qəbahətlidir; 
 
«ədalətli qiymət» əmtəənin istehsal xərclərinə müqabil qiymətidir. 
A.Avqustinin bu düşüncələri  əslində heç bir məxsusi iqtisadi effektivlik təşkil etməyərək 
zamanın xristian təyinatlı feodal baxışlarına mütənasib idi [60, 89]. 
Orta  əsrlər Avropasının nüfuzlu ideoloji avtoriteti, filosof-ilahiyyatçı, sxolastikanın 
sistemləşdiricisi və  tomizmin banisi kimi tanınan Foma Akvinat - Akvinski /1225-1274/ 
əsərlərində katolikizmi təbliq edərək iqtisadi və sosial təyinatlı baxışları ilə fərqlənmişdir. Ona 
daha çox iqtisadi məzmunluğu ilə  də seçilən «Teologiyanın məbləği» adlı 
traktatı geniş  şöhrət gətirmişdi [114]. Bu əsərdə F.Akvinat iqtisadi 
kateqoriyanın  əxlaqi etik xarakteristikası, dini və  təbii qiymətləri verilmiş, 
istehlak ödənişinin zəruri ilkin kateqoriyası kimi əməyin prioritetliyi önə 
çıxarılmışdı. Onun fikrincə cəmiyyət əmək bölgüsünə məruz qalaraq mübadilə 
tələb edir. Bu mübadilə isə öz növbəsində şəxsi istehlak və mənfəətin alınması 
formasında təzahür olunur. Birincisi təbii, ikincisi isə insanı  mənəvi  əxlaqi 
təmin etmədiyinə görə qeyri-təbiidir. F.Akvinat pullara dəyər və  tədavül 
vasitəsi kimi baxır və İslamda olduğu kimi ondan müamilə alınmasını tənqid 
edirdi. Bu baxış sələfi M.Avqustinidə də müvafiq nümayişini tapmışdı. Lakin bu İslami təməli 
prinsip Avropa iqtisadi həyatında real tətbiqli əksin tapmamışdır. 
Kapitalın ilkin yığımı, ictimai şüurun çevrilişi XV-XVII-ci əsrlərdə Avropada dərin 
təbəllüdatları genişləndirdi. Belə yaranış kapitalizmin tarix müqəddiməsinə çevrildi. Feodalizmin 
tənqidi ilk növbədə katolik kilsəsini hədəf seçdi. Bu məqamda islahat nəzəriyyəçiləri lüteranlıq 
 
18

---

 
 
təriqətinin banisi Martin Lüter /1483-1546/ və protestanlıq məzhəblərindən biri kalvinizm 
yaradıcısı Can Kalvin /1509-1564/ burcua sahibkarlığını  əsaslandırmaq üçün ilkin xristianlıq 
ideyalarından istifadə etdilər. Onlar katolik etikasından fərqli olaraq yeni təsərrüfat  əxlaqı 
formalaşdırdılar. Yeni təsərrüfat etikasının ideya xəttini insanların iqtisadi davranış normalarında 
düzgünlük, mötədillik, ehtiyatlılıq, qənaətçilik prioriteti, yaxşı  işləmə hesabına varlanmaq, 
xərclər heç zaman gəlirləri aşmamalı, pullar daim dövriyyədə olmalı, şübhəli sazişlər və özünü 
doğruldmayan risklərdən çəkinmək, aylıq hesablamalarla iş qurmaq kimi prinsipial tələblər təşkil 
edirdi. Bu isə o demək idi ki, aktiv partnyorlar seçimində ehtiyatlı, ağıllı riskə hazır olan yeni 
işgüzar insan tipi formalaşır [60]. 
İqtisadi fikir tarixinə bəşəri yaşayışın ədalətli sistemi haqqında arzuları ifadə edən utopik 
düşüncə  də hakim kəsilmişdir. Fərqli olaraq utopik düşüncə dünyanı dolğun dərk etmədən 
praktikanın dəyişməsinə səfərbərdir.  
«Utopiya» miqyaslı anlayışdır. Hərfi işarə «u» yunanca qeyri, «topos» isə torpaq deməkdir. 
Söz birləşməsində isə bu anlam heç yerdə olmayan torpaq mənasını verir. 
İqtisadi və utopik düşüncəni biri-birindən ayırmaq zərurəti vardır.  İqtisadi fikir təsərrüfat 
həyatının nəticələrinin praktiki tətbiqinə yönəlmiş  məqsəd anlamını daşıyır. Utopik sistem isə 
iqtisadi nəticələri nəzərə almayan humanist baxışları ifadə edən bəşəri yaşayışın 
rövnəqləndirilməsi arzularıdır. 
Utopiyanın iki formasını  fərqləndirirlər. Birinciyə görə  ədalətli cəmiyyətin uzun tarixi 
proses - xiliastik  tipi formasında qurulmalı, ikincidə isə müvafiq quruculuq 
qısa müddətdə dövlət hakiminin və ya partiyanın köməyi ilə - siyasi  tipdə 
qərarlaşmalıdır. 
Utopik ideyalar əslində daha dərin keçmişdə, «qızıl  əsr» soraqlı 
arzularda təşəkkül tapmışdır.  Şərq  şairlərinin  İslam intibahı epoxasında 
yaratdıqları poetik-fəlsəfi əsərlərində utopik cəmiyyət quruculuğunun bir sıra 
bədii mod  elləri tərənnüm olunmuşdur. 
Dahi Azərbaycan  şairi və filosofu Nizami Gəncəvi /1141-1209/ 
əsərlərində «sosial utopiya»nın  ən nümunəvi obrazlarından birini yaratmışdır.  Şair qəhrəmanı 
İskəndər fatehi azad cəmiyyət münasibətlərin hökm sürdüyü səadət ölkəsinə gətirərək göstərir ki, 
bəşəri dirçəliş  ədalətli  şah konsepsiyası ilə deyil, maddi və  mənəvi ideyaların tərənnümü ilə 
bağlıdır [27]. 
Utopik cəmiyyət quruluşu dolğun kompazisiyada orta əsrlər Avropasında Tomas Morun 
/1478-1535/ «Utopiya» və Tommazo Kampanellanın /1568-1639/ «Günəş  şəhəri»  əsərlərində 
geniş əksini tapmış və XIX-cu əsrdə Sen-Simon /1760-1825/, Şarl Furye /1772-1837/ və Robert 
Ouenin /1771-1858/ tədqiqatlarında yüksəliş zirvəsinə yetmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
            T.Mor                    T.Kampanella 
 
Orta əsrlər utopizmi əksərən ədalətin şaquli hakimiyyət kontekstində təşviqinə əhəmiyyət 
vermişdir. T.Kampanella «Günəş şəhəri» əsərində ali başçıya müqqəddəs ruhani təyinatı verərək 
onu Günəş adlandırmışdır. Parafraz olaraq isə bu məqama metafizika da deyilmişdir. «O, bütün 
mədəni və mənəvi başçıdır, bütün mübahisəli məsələlərə son qərar verəndir. Onun qarşısında üç 
hökümdar: Po, Sin və Mor /Güc, Müdriklik və Sevgi/ var» [111. səh 146]. 
Son utopizmin nümayəndələri içərisində fransız sosialist-utopisti Sen-Simonun təlimi 
 
19

---