Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh

 

35 

 

 

dezoksiriboza  isə  dezoksiribonuklein  turşusunun  (DNT)-nin 

əmələ  gəlməsində  iştirak  edirlər.  Nuklein  turşuları  hidroliz 

olunduqda müvafiq olaraq riboza və dezoksiriboza ayrılır.  

Qeyd olunan pentozaların quruluş formulu aşağıdakı kimidir: 

 

                OH                                    OH 

H–C                                   H–C 

                                           

H–C–OH                           H–C–H    

                 O                                       O 

H–C–OH                           H–C–OH 

                             

H–C                                  H–C  

      

     CH

2

OH                              CH

2

OH 

Riboza                              Dezoksiriboza 

 

Nuklein  turşularının  tərkibində  olan  3-cü  komponent 

fosfat turşusudur: H

3

PO

4

. 

Beləliklə,  ribonuklein  və  dezoksiribonuklein  turşularının 

əmələ gəlməsində aşağıdakı maddələr iştirak edir. 

Cədvəl 2 

 

RNT 

DNT 

adenin                urasil 

quanin                riboza 

sitozin                fosfat turşusu 

adenin                    5-metilsitozin  

quanin                    dezoksiriboza 

sitozin                    fosfat turşusu  

timin 

 

2-ci  cədvəldən  göründüyü  kimi  ribonuklein  turşusunun 

əmələ  gəlməsində  azotlu  əsaslardan  timin  və  dezoksiriboza 

olmur.  Dezoksiribonuklein  turşusunun  əmələ  gəlməsində  isə 

urasil və riboza iştirak etmir. 

 

---

 

36 

 

 

Nukleozidlər.  Purin  və  pirimidin  əsaslarının  riboza  və 

dezoksiriboza  ilə  birləşməsindən  əmələ  gələn  maddələrə 

nukleozidlər deyilir. 

Adenin, riboza ilə birləşdikdə adenozin, quanin-quanozin, 

sitozinsitidin,  urasil  isə,  uridin  nukleozidləri  əmələ  gətirir. 

Bundan  başqa  dezoksiriboza  azotlu  əsaslarla  birləşdikdə, 

dezoksiadenozin,  dezoksiquanozin,  dezoksisitidin,  timin  isə 

dezoksisitimidin  nukleozidlərini  əmələ  gətirir.  Adenozinin 

əmələ gəlməsi aşağıdakı kimi olur. 

 

       N = C–NH

2  

                                         O 

     HC   C–N                        OH OH                         

                 CH 

       N – C–N                    C– C– C– C–CH

2

OH 

                                 

                                H   H   H   H 

Adenozin 

 

Nukleotidlər. 

Nukleozidlərin 

fosfat 

turşusu 

ilə 

birləşməsindən müvafiq nukleotidlər alınır. 

 

       N = C–NH

2  

                                         O 

     HC   C–N                        OH OH                O                   

                 CH   

       N – C–N                    C– C– C– C–CH

2

O–P–OH  

                                 

                                H   H   H   H            OH 

 

Adenil turşusu (AMF). 

 

Nuklein turşularını hidroliz etdikdə adenil, quanil, sitidil, 

timidil  nukleotidlərini  və  yaxud  adenozinmonofosfat  (AMF), 

---

 

37 

 

 

quanozinmonofosfat 

(QMF), 

sitidinmonofosfat 

(SMF), 

uridinmonofosfat  (UMF)  və  timidinmonofosfatı  (TMF)  əmələ 

gəlir.  RNT-nin  hidrolizi  zamanı  ribonukleotidlər,  DNT-nin 

hidrolizi  zamanı  isə  dezoksiribonukleotidlər  alınır.  Bunlara  ən 

çox  maya  göbələklərindən  alınmış  adenil  turşusunu  və  ya 

adenozinmonofosfatı göstərmək olar.  

Nuklein    turşularının    tərkibində  daxil  olan  nukleotidlər 

3-cü cədvəldə göstərilmişdir. 

Cədvəl 3 

RNT-nin tərkibindəki 

nukleotidlər 

DNT-nin tərkibindəki nukleotidlər 

Adenil turşusu 

Quanil turşusu 

Sitidil turşusu 

Uridil turşusu 

Dezoksiadenil turşusu 

Dezoksiquanil turşusu 

Dezoksisitidil turşusu 

Dezoksitimidil turşusu 

5-metildezoksisitidil turşusu 

 

Nukleotidlər,  ribonukleotidlərə  və  dezoksiribonukleotid-

lərə  ayrılır.  Ribonukleotidlərin  tərkibində  riboza,  dezoksiri-

bonukleotidlərdə  isə  dezoksiriboza  olur.  Nukleotidlər,  əlavə 

fosfat  turşusu  ilə  birləşərək  ribonukleozidfosfatlar  və 

dezoksiribonukleozidfosfatlar əmələ gətirir: 

       N = C–NH

2  

                                         O 

     HC   C–N                        OH OH                O                   

                 CH   

       N – C–N                    C– C– C– C–CH

2

O–P–O–  

                                 

                                H   H   H   H            OH 

           O      O 

 

–P–O–P–OH     

  

 OH   OH 

Adenozintrifosfat (ATF) 

---

 

38 

 

 

Hüceyrələrdə  ən  çox  nukleozid-difosfat  və  nukleozid-

trifosfatlara 

təsadüf 

olunur. 

Onların 

əmələ 

gətirdiyi 

nukleozidfosfatlar aşağıdakılardır: 

 Ribonukleozidfosfatlar:                                Qısa işarələri: 

Adenozin mono,-di,-trifosfat                     AMF, ADF, ATF. 

Quanozin mono,-di,-trifosfat                     QMF, QDF, QTF. 

Sitidin mono,-di,-trifosfat                          SMF, SDF, STF. 

Uridin mono,-di,-trifosfat                          UMF, UDF, UTF. 

Dezoksiribonukleozidlər: 

Dezoksiadenozin mono,-di,-trifosfat     dAMF, dADF, dATF 

Dezoksiquanozin mono,-di,-trifosfat    dQMF, dQDF, dQTF 

Dezoksisitidin mono,-di,-trifosfat         dSMF, dSDF, dSTF 

Dezoksitimidin mono,-di,-trifosfat        dTMF, dTDF, dTTF. 

Nuklein  turşularının  birinci,  ikinci  və  üçüncü  quruluşları 

müəyyən  olunmuşdur.  Mononukleotidlər  n-sayda  efir  tipli 

rabitə formasında bir-biri ilə birləşərək polinukleotidləri əmələ 

gətirir.  Buna  nuklein  turşularının  birinci  quruluşu  deyilir.  Bu 

prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar. 

 

                                                    

                                                   P 

Azotlu əsas                     –C

1

–C

2

–C

3

–C

4

–C

5 

 

                                                             P 

                                                        C

5

 

Azotlu əsas                   –C

1

–C

2

–C

3

–C

4 

 

                                                         P  

Azotlu əsas                  –C

1

–C

2

–C

3

–C

4

–C

5 

                                             P 

                                               

Azotlu əsas                –C

1

–C

2

–C

3

–C

4

–C

5 

                                             P                                       

---