Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.1.2. Ətraf mühitin çirklənməsi. Mutasiyalar.
407
Đnsan fəaliyyəti nəticəsində bir çox kimyəvi aktiv maddələr canlı orqanizmlərə, o cümlədən insana məhvedici təsir göstərərək, ətraf mühitə düşürlər. Ekosistemlərdə və orqanizmlərdə çirkləndirici maddələrin iki əsas xüsusiyyətini qeyd etmək məqsədəuyğundur. Birincisi, real şəraitlərdə, biosferdə, bir çox birləşmələrin yüksək davamlılığı nəzərdə tutulur. Belə ki, dixlordifeniltrixloretilen (DDT) torpaqdan 30 ilə, xlordan–14 ilə, deptaxlordan isə–17 ilə öz təsirini itirir. Đkincisi, bəzi yadcinsli birləşmələr parçalanmaya və ya nəqletdirməyə elə uğraya bilirlər ki, alınmış məhsullar daha davamlı və ya toksiki olurlar. Təsiretmə mexanizminə görə kimyəvi maddələri 2 qrupa bölmək olar: a) toksiki, onların təsir metabolizmi ayrı-ayrı hissələrinin pozulması ilə bağlıdır, bu bir çox hallarda qısa zaman kəsiyində baş verir, b) mutagen, onlar genetik səviyyədə təsir edirlər, aydın şəkildə nəsildə əks olunur və insan üçün xüsusi təhlükə daşıyır. Genetik səviyyədə kimyəvi birləşmələrin təsirinin əsasında mutasiya prosesi durur. DNT-nin hər hansı bir sahəsində azotlu əsasların ardıcıllığının dəyişməsi mutasiyaya səbəb olur, bunun üçün hətta bir əsas cütlüyün dəyişməsi kifayətdir. Mutagen maddələr ilk dəfə 1942-ci ildə Rusiyada Đ.A.Rapport və Böyük Britaniyada Ş.Auerbax tərəfindən açıqlanmışdır. Onlar formalinin və etileniminin yüksək mutagen aktivliyini sübut etmişlər. Sonra mutagen aktivlik nitrobirləşmələrdə: nitratlarda, nitritlərdə, nitroaminlərdə müşahidə olunmuşdur. Azot turşusunun mutagen aktivliyi əsasən adeninin, quaninin, sitozinin dezaminləşməsi ilə şərtləndirilir. Bundan başqa azot 408
turşusu, DNT molekulunda anomal formada qurmaq qabiliyyətinə malikdir. Đkinci dövr aminlərlə qarşılıqlı təsirə girən nitritlər, yüksək toksiki nitroaminlər əmələ gətirir:
R 1 –NH + HNO 2 → R
1 –N–H=O + H 2 O
2 R 2
nitroaminlər asanlıqla sorulur və onkoloji xəstəliklərin inkişafına səbəb olur. Bir çox bitkilərin tərkibində müəyyən miqdarda nitratlar olur, çuğundurda və ispanaqda isə onların miqdarı daha çoxdur. Đnsanlarda və
heyvanlarda onların
zərərsizləşdirilməsi mexanizmləri yoxdur. Tərkibində nitrobirləşmələr saxlayan qida məhsullarından (müxtəlif kolbasalarda və s.) az istifadə olunması tövsiyyə olunur. Bir çox birləşmələr adi şəraitlərdə aktivlik göstərmirlər. Onlar yalnız orqanizmdə hidroksidləşməyə məruz qalaraq, aktiv mutagenlərə çevrilirlər. Kimyəvi mutagenlərin aktivliyi həm fiziki təsirlər altında (UB-şüa, ionlaşdırıcı radiasiya), həm də DNT-n xromosomlarına təsadüfən virus daxil olduğu zaman yüksəlir. Azotsaxlayan mutagenlərin mənbələrinə mineral və üzvi gübrələr, məişət tullantı suları, sənaye tullantıları aid edilir. Güclü mutagenlərə dezinfeksiya maddələri–dixloretan, etilen oksidi, fenol, alkilbirləşmələr aiddir. Onların mutagen təsiri DNT zəncirlərinin çoxsaylı zədələnmələri ilə bağlıdır. Rezin, salofan, eboksid qətran, akrolein istehsalında istifadə olunan trietilenmelanin, konservantlar, fotokimyəvi maddələr istehsalında istifadə olunan asetaldehid də mutagenlərə aid edilir. Avtomaşınların yanmış qazları ilə ətraf mühitə qurğuşun, azot
oksidləri, aromatik karbohidrogenlər, trimetilfosfat kimi mutagenlər daxil olur. Sənaye tullantıları ağır metal duzları ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək, yüksək
409
aktivliyə malik mutagen komplekslər əmələ gətirirlər. Pestisidlərin geniş tətbiq olunduğu rayonlarda yaşayan uşaqlarda adətən dəmir çatışmamazlığı, aktiv vərəm, viruslu gepatit, yuxarı
tənəffüs yollarının və sinir
sistemi xəstəliklərinin yaranması müşahidə olunur. 7.2. Patoloji biokimya 7.2.1. Đrsi xəstəliklərin biokimyəvi əsasları
Hal-hazırda insanlarda maddələr mübadiləsinin 2000-dən artıq irsi pozulmaları məlumdur. Maddələr mübadiləsinin pozulması ilə əlaqədar insanlarda anadangəlmə qüsurlar və ya molekulyar xəstəliklər genlərin quruluşlarının molekulyar səviyyədə dəyişməsi ilə şərtləndirilir, bu qüsurlar tədricən müxtəlif amillərin təsirindən və ya birdən də yarana bilər. Đnsanlarda ən geniş yayılmış mutasiya forması–nöqtəli mutasiyadır. Adətən, belə mutasiyalar transversiya olunaraq, nuklein turşularının tərkibində olan pirimidin əsaslarının purin əsaslarına çevrilməsinə səbəb olur və yaxud əksinə. Bu zaman nəticədə keyfiyyətsiz, orqanizmin üçün yad zülalların sintez prosesi baş verir. Buna görə də irsi xəstəlikləri adətən, proteinopatologiya, yəni zülali patologiya adlandırırlar. Proteinopatologiya iki qrupa ayrılır: fermentativ patologiya və qeyri-fermentativ zülali patologiya. Zülalın normal
fəaliyyətinin pozulması nəticəsində hüceyrə metabolizminin düzgün getməməsi baş verir. Bu da xarakterik simptomları olan müəyyən xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxarır.
Fenilketonuriya–aminturşu mübadiləsinin pozulması ilə bağlı irsi xəstəliklərin tipik nümunəsidir. Xəstəliyin səbəbi aminturşusularının nümayəndəsi olan fenilalaninin metaboliz- minin pozulmasıdır. Normal metabolizmdə fenilalanin tirozinə çevrilir. Bu reaksiyanı fenilalaninmonooksigenaza fermenti Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|