Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh

 

73 

 

 

gələn  xəstəliklər  insanlar  arasında  nisbətən  geniş  yayılmışdır, 

belə xəstəliklərə hipovitaminozlar deyilir. 

Oraqnizmdə  vitaminlərin  həddindən  çox  qəbul  edilməsi 

nəticəsində  də  maddələr  mübadiləsi  pozulur.  Bu  zaman  əmələ 

gələn  xəstəliklərə  hipervitaminozlar  deyilir.  Vitaminləri, 

əvvəllər kimyəvi quruluşları müəyyən olunmadığına görə, latın 

əlifbasının  hərfləri  ilə  adlandırırdılar.  Məsələn,  A,D,C,E 

vitaminləri  və  qeyriləri.  Daha  sonra  vitaminlərin  kimyəvi 

quruluşu  müəyyən  olunduğuna  baxmayaraq,  indiyə  qədər  də 

hərflərlə ifadə olunur. Vitaminləri həlledicilərə münasibətlərinə 

görə iki qrupa bölürlər: 

1.  Yağda həll olan vitaminlər. 

2.  Suda həll olan vitaminlər. 

Yağda  həll  olanlara;  A,D,E,K  vitaminləri  aiddir.  Suda 

həll olan vitaminlərə isə B qrup vitaminləri, C, PP, fol turşusu 

və  s.  vitaminlər  aiddir.  Bəzi  vitaminlər  bir  neçə  formada 

olurlar. Onların müxtəli formada olmasına vitamerlik deyilir. 

 

1.4.1.Yağda həll olan vitaminlər 

 

A-vitamini.  Bu  vitaminə  retinol  da  deyilir.  Bu  vitaminin 

üç növü məlumdur: A-A

1

-retinol, A

2

 isə dehidroretinol adlanır. 

A

1

-vitamininin  emprik  formulu  C

20

H

30

O,  A

2

-vitamininin 

formulu  isə  C

20

H

28

O-dir.  A

2

-vitamininin  bioloji  aktivliyi  A

1

-

vitaminindən iki dəfə azdır. A

1

-vitamininin quruluşu aşağıdakı 

kimidir: 

H

3

C    CH

3

 

                                           CH

3

                    CH

3 

        C 

        H

2

C      C– CH=CH– C=CH–CH=CH–C=CH–CH

2

OH    

 

        H

2

C       C–CH

3 

                                    (A

1

–vitamini) 

       CH

3

                                          

---

 

74 

 

 

Orqanizmdə  A  vitamini  çatışmadıqda  gözün  görmə 

qabiliyyəti  pozulur.  Gözün  torlu  qişasında  rodopsin  deyilən 

mürəkkəb  zülal  vardır.  Rodopsinə  görmə  zülalı  da  deyilir. 

Onun əmələ gəlməsində sadə zülal opsin və prostetik qrup kimi 

A-vitamini  iştirak  edir.  Đnsan  orqanizmində  A-vitamini  sintez 

olunmur.  Ona  olan  tələbat  yalnız  qida  məhsulları  hesabına 

ödənilir. Düzgün qidalanma prosesi pozulduqda, yəni orqanizm 

lazımi  qədər  A-vitamini  qəbul  etmədikdə  rodopsinin  əmələ 

gəlməsi və ya zalması baş verir. Bundan başqa, orqanizmdə A-

vitamini çatışmadıqda ilk əlamət kimi tez yorulma, arıqlama və 

iştah  pozğunluğu  əmələ  gəlir.  Bundan  başqa,  A-vitamini 

orqanizmə  tələb  olunan  miqdarda  az  qəbul  edildikdə  toyuq 

korluğu və  ya gecə korluğu xəstəliyi əmələ gəlir. Bu xəstəliyə 

tutulan  şəxslərin  gözünün  qaranlığa  qarşı  uyğunlaşma 

qabiliyyəti  pozulur.  Onlar  işıqlı  mühitdən  qaranlıq  mühitə 

keçdikdə uzun müddət pis görürlər. 

A-vitamini bitkilərin tərkibində olmur. O, ən çox heyvan 

mənşəli  ərzaq  məhsullarından  balıq  və  kərə  yağlarında,  qara 

ciyərdə  olur.  A-vitamini  bitkilərdə  provitamin  şəklində  olur. 

Onun provitamini karotinlərdir. Bu, o deməkdir ki, A-vitamini 

insan  orqanizmində  karotinlərdən  də  əmələ  gəlir.  Bitkilərdə 

karotinin  α,β,γ-izomerləri  mövcuddur.  Onun  emprik  tərkibi 

C

40

H

56

-dır.  Karotinlər  ən  çox  yerkökündə  (markov),  qabaqda 

və  qırmızı  bibərdə  olur.  Bitkilərdə  ən  çox  β-karotinə  (85%) 

təsadüf  olunur.  Ən  çox bioloji  fəallığa  malik  olan  bir  molekul 

β-karotindən  iki  molekul  A-vitamini  əmələ  gəlir.  Bitkilərdə 

karotinin izomerlərindən likopinə, ksantofilə, zeaksantinə daha 

çox təsadüf olunur. Karotin və onun izomerlərinə karotinoidlər 

deyilir. 

Likopinin (C

40

H

56

) emprik tərkibi karotin kimidir. Ancaq 

quruluş  formuluna  görə  karotindən  fərqlənir.  Likopin  narıncı-

qırmızı rəngli olub, ən çox pomidorda və itburnu meyvələrində 

olur. Ksantofil (C

40

H

56

O

2

) karotinin oksigenli törəməsi olub, ən 

çox bitkilərin yarpağındakı xloroplastlarda olur.  

---

 

75 

 

 

Zeaksantin də (C

40

H

56

O

2

) karotinin oksigenli törəməsidir. 

Sarı  rəngdə  olur.  Ən  çox  qarğıdalının  və  buğdanın  dənində 

olur.  

Karotinoidlərə  meyvələrin  tərkibində  də  rast  gəlinir. 

Meyvələrin  tam  yetişməsi  dövründə  onların  miqdarı  çox  olur. 

Meyvələrin  uzun  müddət  soyuducuda  saxladıqda  karotinoidlər 

əsasən  tənəffüs  prosesinə  sərf  olunaraq  tədricən  miqdarca 

azalır.  Ancaq  meyvələrin  yetişmə  dövrü  ötdükdə  isə 

karotinoidlər  miqdarca  azalır.  Đnsanın  A-vitamininə  gündəlik 

tələbi  2  mq-dır.  Gündəlik  tələbatı  ödəmək  üçün  bu  qədər  A-

vitaminini 3-4 karotinlə əvəz etmək olar. 

D-vitamini.  Bu  vitaminə  kalsiferol  da  deyilir.  D-

vitamininə  bir  neçə  formada  (D

2

,  D

3

,  D

4

,  D

5

,  D

6

,  D

7

)  təsadüf 

olunur.  D

2

  və  D

3

  vitaminləri  daha  çox  bioloji  aktivliyə 

malikdirlər. D

2

-vitamininin quruluşu aşağıdakı kimidir. 

 

 

                                                                                                                                            3

 

                                                                                        

                                                                                         

 

 

 

 

 

 

D  qrup  vitaminlərinin  tərkibində  tsiklopentanperhidrofe-

nantren nüvəsi olur. 

Orqanizmdə  D-vitamini  çatışmadıqda  uşaqlarda  raxit 

xəstəliyi əmələ gəlir. Bu zaman orqanizmdə kalsium duzlarının 

azalması  nəticəsində  sümüklər  yumşalır  və  asanlıqla  öz 

quruluşunu  dəyişir.  Raxit  xəstəliyi  ən  çox  günəş  işığı 

düşməyən  rütubətli  mənzillərdə  yaşayan  uşaqlarda  təsadüf 

olunur.  Đlk  əlamət  kimi  iştah  pozğunluğu,  narahat  yuxu 

müşahidə olunur. 

---