Ekologiya lotinda p65
Atrof-muhit sifatini me’yorlash
Yüklə 2,08 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Atmosfera havosini himoya qilish
- Suv resurslarini himoya qilish
Atrof-muhit sifatini me’yorlash 192 xojalik-ishlab chiqarish me’yorlari:
majmuiy ko‘rsatkichlar:
Ruxsat etilgan chegaraviy ulush (RECHU) — tuproq, havo va suv muhitidagi ifloslantiruvchi moddalarning odamga doimiy yoki vaqtincha ta’sir ko‘rsatganda uning salomatligiga ta’sir etmaydigan va avlodlarida noqulay oqibatlar keltirib chiqarmaydigan miqdori. Rivojlangan mamlakatlarda kimyoviy moddalarning suv havzalari uchun 1900 ga yaqin, atmosfera havosi uchun 500 dan, tuproqlar uchun 130 dan ortiq RECHU belgilangan. RECHU atrof-muhitni majmuiy tekshirishlar asosida o‘rnatiladi va tegishli tashkilotlar tomonidan doimiy nazoratga olinadi. RECHU o‘zgar- mas, doimiy miqdor emas, u vaqt-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqiladi va zaruriyatga qarab, aniqliklar kiritilib boriladi. Tegishli me’yorlar tasdiqlanganidan keyin yuridik kuchga kiradi. Ishlab chiqarish korxonalari uchun atmosferaga chiqariladigan yoki suv havzasiga tashlanadigan zararli moddalarning ruxsat etilgan otqindi yoki tashlamalarning eng ko‘p miqdori, shovqin, teb- ranish, magnit maydoni kabi zararli fizikaviy ta’sirlar uchun ruxsat etilgan chegaraviy daraja belgilanadi. Atrofdagi tabiiy muhit sifatini belgilaydigan asosiy majmuiy me’yor — antropogen yuklamaning ruxsat etilgan me’yori hisob lanadi. Bu me’yor — ekologik tizimlar barqarorligini buzmagan holda tabiiy resurslar yoki majmualarga mumkin bo‘lgan eng ko‘p antropogen ta’sirlarni o‘z ichiga oladi. Ekologik tizimlarning antropogen ta’sirlarga umumiy chidam- liligini baholashda quyidagi omillardan foydalaniladi:
193
Ekolog olimlar fikricha, nabotot, hayvonot va odam yashash muhitining barqarorligi, birinchi navbatda, tirik organik moddalar massasi, uning asosiy qismi — fitomassa (daraxtlar, o‘t o‘simliklari va h.k.) bilan aniqlanadi. Fitomassa qancha ko‘p bo‘lsa, muhit shuncha barqaror bo‘ladi. Ekotizim tur va tuzilmaviy jihatdan qanchalik xilma-xil bo‘lsa, uning antropogen ta’sirlarga bardosh berish xususiyati shuncha kuchli bo‘ladi. Tabiiy muhitning ekologik tizimlar ishini buzmagan holda u yoki bu darajadagi antropogen yuklamalarga bardosh berish qobiliyati «tabiiy muhit sig‘imi» yoki «hududning ekologik sig‘imi» deyiladi. Atrofdagi tabiiy muhitga ruxsat etilgan antropogen yuklama haqidagi tushuncha tabiatdan foydalanish asosini tashkil qilishi lozim. Shu nuqtayi nazardan ekstensiv (sifatni e’tiborga olmay, faqat miqdorni oshirishga qaratilgan) va muvozanatli tabiatdan foydalanish farqlanadi. Tabiatdan ekstensiv foydalanish — bunda ishlab chiqarishning o‘sishi tabiiy majmualarga muttasil kuchayib boruvchi antropogen yuklamalar hisobiga ta’minlanadi va bu yuklamalar hajmi ishlab chiqarish miqyosiga nisbatan tez oshib boradi. Tabiatdan ekstensiv foydalanish tabiiy majmualarning to‘liq buzilishiga olib kelishi mumkin. Tabiatdan muvozanatli foydalanish — bunda tabiiy muhitga ko‘rsatiladigan umumiy antropogen yuklama tabiiy tizimning o‘z- o‘zidan tiklanish imkoniyatidan oshib ketmasligi uchun jamiyat tomonidan nazoratga olinadi va tartibga solinadi. Demak, tabiiy muhit sifatini boshqarish (tartibga solish) ekologik nuqtayi nazardan ruxsat etilgan antropogen yuklamalarni aniqlashdan boshlanishi, minta- qaviy tabiatdan foydalanish esa tegishli hududning ekologik «chidamliligi»ga muvofiq bo‘lishi lozim. O‘zbekistonda sobiq sho‘ro tuzumi davrida tabiatdan ekstensiv foydalanish ustun bo‘lib, paxtadan yuqori hosil olish maqsadida har yili gektariga o‘rtacha 50 kg pestitsid (xorijiy davlatlarda 2—3 kg),
194 necha o‘n marta ko‘p), 400—500 kg azotli mineral o‘g‘it (xorijiy davlatlarda 150—250 kg) belgilangan me’yorlardan bir necha marta ortiq ishlatilgan. 30—40 yil davomida bunday holatning uzluksiz takrorlanib turishi deyarli barcha ekin maydonlari va atrof-muhitni haddan ziyod ifloslangan, tuproq va suvlar tarkibi buzilgan. Atrof- muhitga tushgan pestitsidlarning yemirilish davri 50 yildan ortiq ekanligi hisobga olinsa, muammoning qanchalik jiddiyligi ma’lum bo‘ladi. O‘sha davrda samolyot, maxsus traktorlardan paxta va boshqa ekin dalalariga purkalgan minglab tonna «zaharli yomg‘irlar» hamda azotli mineral o‘g‘itlar natijasida chorva mollari yem-xashakdan, baliqlar suvdan, qushlar va hasharotlar havodan zaharlanib, o‘lish holatlari bot-bot kuzatilgan. Oqibatda, ayrim hududlarda tirik organizmlar uchun o‘ta xavfli ekologik vaziyatlar vujudga kelgan. Mustaqillik yillarida atrofdagi tabiiy muhit sifatini yaxshilash masalasiga alohida e’tibor qaratilib, tabiatdan muvozanatli foyda- lanishga faol kirishilgan. O‘zbekiston hududida atmosfera havosi tarkibiga tabiiy va antropogen ifloslanish man- balari ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston chang bo‘ronlari tez-tez ku- zatiladigan Qizilqum, Qoraqum va Orol dengizining qurigan qismi (Orolqum) kabi aerozollar (qattiq zarrachalar) atmosferaga doimiy ko‘tarilib turadigan yirik tabiiy sahrolar mintaqasida joylashgan. Tarkibida oltingugurt, uglerod va azot oksidi bo‘lgan aerozollar havoni tabiiy ifloslantiruvchi asosiy manbadir. Shu sababli, hudud- larda keng ko‘lamli fitomelioratsiya ishlari va ihota daraxtzorlari barpo etish havoga aerozollar ko‘tarilishining oldini oladigan samarali tadbirlardan biriga aylangan. Yog‘inlar (shudring, qirov, yomg‘ir, jala, do‘l, qor), ularning miqdori va yer yuzasida taqsimlanishi, takrorlanib turishi va jadalligi havodagi o‘zgarishlarni ifodalaydigan muhim ekologik mezonlardan biridir. Yog‘in miqdori atmosfera havosi tozaligi hamda tabiiy va antropogen landshaftlar uchun xavfli hodisa — qurg‘oqchilikni kuzatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Atmosfera havosini himoya qilish 195 Qurg‘oqchilik paytida tuproqning sho‘rlanishi va yemirilish jarayoni kuchayadi, ko‘llarda suv hajmi kamayadi. Yog‘inlar bo‘lmagan yoki kam bo‘lgan qurg‘oqchilik yillarida dehqonchilik va chorvachilik samarasi kamayib, tabiiy ekologik tizimlar nobud bo‘lishi kuzatilishi mumkin. Yilning sovuq davrida qor to‘planishi va uning uzoq vaqt turib qolishi mahalliy dehqonchilik, chorvachilik va suv xo‘jaligi uchun muhimdir. Keyingi yillarda qorli kunlar sonining kamayishi qayd etilib, havo haroratining ko‘tarilishiga moyillik kuzatilmoqda. Havoning chang bilan ifloslanishiga tabiiy chang-to‘zonlarning yuqoriligi va mahalliy sanoat tarmoqlari chiqindilari ta’sir ko‘rsatadi. Shaharlar havosini ifloslaydigan chang tarkibida, asosan, qurum mavjud bo‘ladi. Qurumning asosiy miqdorini yog‘inlar yuvib ketadi, biroq yog‘ingarlik kamligi bois bu omil katta ahamiyat kasb etadi. Yirik sanoat markazlari atrofida o‘rnashib qoladigan changlar tarkibida turli mineral moddalar, metall oksidlari, silikatlar, qurum, ftoridlar, margimush oksidi va boshqa metallar borligi aniqlangan hamda ularning miqdori ruxsat etilgan me’yordan oshmasligi zarur. Atmosferadan tabiiy kuchlar ta’sirida yer yuzasiga tushadigan qattiq chang zarrachalari ko‘pincha quruq atmosfera yog‘inlari deb ham ataladi. Quruq atmosfera yog‘inlari atmosferaning changlilik darajasini baholashda miqdoriy o‘lchov birligi (kg/ga) hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, mustaqillik yillarida amalga oshirilayot- gan samarali chora-tadbirlar tufayli atmosferaga chiqarilgan umu miy otqindilar hajmi 2,1 baravarga (taxminan 2 mln t.ga) qis qargan. Bug‘li gazlar chiqindilari miqdorini kamaytirish eng muhim vazifalardan biridir. Yoqilg‘i yoqish bilan bog‘liq jarayonlar uglerod oksidi chiqindilarining, energetika (neft-gaz) sohasi esa metan chiqindilarining asosiy manbayi hisoblanadi. Metan chiqindilari ko‘payishiga tabiiy gaz iste’molining o‘sishi, sholi-guruch yetish- tirish va aholi sonining ortishi kabilar ham sabab bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida ishlov beriladigan va sug‘oriladigan yerlar azot oksidi chiqindilari manbayi bo‘lib, keyingi yillarda uning salmog‘i 3—4 martaga kamaygan. 196 Atmosferaga chiqariladigan bug‘li gazlar chiqindilari quyidagi tadbirlarni amalga oshirish orqali kamaytiriladi:
Atmosfera havosi ifloslanishini kamaytirish tadbirlaridan biri avtomobillar motorida ishlatilgan gazlar zaharliligi va tutun miq- dorini nazoratdan o‘tkazish hisoblanadi. Shu maqsadda avto- transport vositalari, avtota’mirlash korxonalari, avtomobillarga yoqilg‘i quyish va texnik xizmat ko‘rsatish shoxobchalarining eko logik holatini muntazam tekshiruvdan o‘tkazish ishlari kuchay- tirilib, karburatorli avtomobillar uglerod oksidi va uglevodorodlar bo‘yicha, dizelli avtomobillar tutunlilik tarkibi bo‘yicha nazoratdan o‘tkazilib turilishi lozim. Avtomobillar otqindilari tarkibida zaharli qo‘rg‘oshinli qorishmalar bo‘lmasligi shart. Ma’lumotlarga ko‘ra, antropogen manbalarning havoni ifloslan- tirish kuchi tabiiy manbalarga nisbatan birmuncha kam va yiliga o‘rtacha 1,3 million tonnani tashkil etadi. Tiklanadigan energiya — atrof-muhitdagi energiya oqimidan olinadigan quyosh, shamol energiyasi, sanoat, qishloq xo‘jaligi va maishiy chiqindilardan olinadigan bioenergiya. Ulardan foydala nish atmosferaga bug‘li gazlar chiqindilari chiqarilishini keskin kamaytiradi. O‘zbekistonda tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish katta istiqbolga ega. Yil fasllarining, asosan, ochiq, bulutsiz bo‘lishi va issiq kelishi quyosh energiyasidan foydalanishda beqiyos imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Hozirgi paytda suv isituvchi quyosh panellari, quyosh fotoelektr tizimlari, kichik gidroelektr stansiya- lari, shamol generatorlari, elektr energiyasi va issiqlik ishlab chiqa- 197 ruvchi biogaz qurilmalari, «Quyosh—shamol» chatishma tizimlari kabi tiklanadigan energetika texnologiyalari ishlab chiqilmoqda va joriy etilmoqda. Agar bu imkoniyatlardan to‘liq foydalanilsa, bir necha mln tonna miqdordagi neft, tabiiy gaz, ko‘mir tejaladi va ayni paytda atmosferaga chiqariladigan bug‘li gazlar chiqindilari miqdori ham keskin kamayishiga erishiladi. Istiqbolda atmosfera havosini muhofaza qilish borasida quyidagi vazifalar belgilangan:
Bu vazifalarni hal etishda quyidagi chora-tadbirlardan keng foydalanish talab etiladi:
198 istiqomat joylari va ifloslantiruvchi manbalarni o‘zaro to‘g‘ri joylashtirish) amalga oshirish. Yerusti suvlari xas-cho‘p, qum, mayda tosh va balchiq bilan to‘lib qolishdan, o‘t bosishi, turli xil ifloslanishlar va suv kamayib ketishidan himoya qilinadi. Shu sababli, suv obyektlariga (irmoqlar, daryolar, suv omborlari, kanallar, ariqlar va zovurlar) salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi turli xil chiqindilar va axlatlar tashlamaslik chora-tadbirlari ko‘rilishi lozim. Suvni ifloslanishdan himoya qilish muhim va murakkab muam- molardan biridir. Shu maqsadda quyidagi himoyaviy chora-tadbirlar ko‘zda tutiladi:
Oqova (oqindi) suvlar yerusti suvlarini ifloslantiruvchi asosiy manbadir. Shu sababli oqova suvlarni tozalashning samarali metodlarini yaratish va joriy etish dolzarb ekologik vazifa hisoblanadi. Avvalo aylanma suv ta’minoti tizimini joriy etish, shu asosda chiqin disiz va suvsiz texnologiyalarga o‘tish o‘z yechimini kutayotgan vazifalardan biridir. Oqova suvlarni tozalashning mexanik, fizik-kimyoviy, kimyo viy, biologik va aralash usullari mavjud. Oqova suvlar suzgichdan o‘tkazish, tindirish va filtrlash kabi yo‘llar, shuningdek oqindi suv yuzasida suzib yuruvchi moddalar (neft, chirkay, yog‘, moy, polimer va h.k.) neft va moy tutqichlar bilan mexanik tozalanadi. Oqova suvlarni tozalashda kimyoviy va fizik-kimyoviy metod- lardan foydalaniladi. Neytrallash (oqova suvga ishqor qo‘shib, uning kislotalik xususiyatini yoki kislota qo‘shib, ishqorlik xususiyatini yo‘qotish) va oksidlash asosiy kimyoviy usullar hisoblanib, oqova suv ular yordamida zaharli moddalardan tozalanadi. Oqova suvlarni tozalashda koagulatsiya (ammoniy tuzlari, temir, mis kabilardan foydalanib, cho‘kmalar hosil qilish), sorbsiya (loy, ko‘mir, torf Suv resurslarini himoya qilish 199 kabilardan foydalanib, ifloslovchi moddalarni shimib olish), flotatsiya (oqova suvdan havo o‘tkazish yo‘li bilan neft, moy kabi ifloslov- chilarni o‘ziga ilaktirib oluvchi gazli pufakchalar hosil qilish) kabi fizik-kimyoviy metodlardan foydalaniladi. Oqova suvlarini tozalashda biologik (biokimyoviy) metoddan foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda oqova suv tarkibidagi organik va anorganik moddalardan foydalanib rivojlanadigan mikroorganizmlarga tayaniladi. Biologik (biokimyoviy) tozalash jarayoni tabiiy (sug‘orish maydoni, filtrlash maydoni, biologik hovuz va h.k.) va sun’iy (kislorod bilan boyitilgan va balchiq aralash- tirilgan suv sekin oqib o‘tadigan maxsus yopiq idish, biofiltrlar, oksidlash kanallari va h.k.) metodlar yordamida amalga oshiriladi. Keyingi yillarda oqova suvni tozalash jarayoniga yangi samarali metodlar joriy etilmoqda: elektrokoagulatsiya va elektroflotatsiyaga asoslangan elektrokimyoviy metodlar; membranali tozalash jarayonlari (ultrafiltrlar, elektrodializ); flotatsiyani yaxshilashga imkon beruvchi magnitli ishlov berish; suvdagi ifloslovchi modda- larni qisqa muddatda oksidlash, koagulatsiyalash va parchalashga imkon beruvchi nurlanishli tozalash; ozonlash — ozon ta’sirida tozalash va h.k. Ma’lumki, dehqonchilikda pestitsidlar va mineral o‘g‘itlar suv obyektlarini ifloslashda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu jarayonning oldini olish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirilishi lozim:
Chorvachilik oqova suvlaridan foydalanish juda murakkab bo‘lib, zararli suvlar sentrifugalash (qorishma suvni mexanik ravishda qismlarga ajratish) yordamida qattiq va suyuq qismlarga ajratiladi. Qattiq qism kompostga (har xil chiqindilardan chiritib tayyorlangan 200 organik o‘g‘itga) aylantirilib, dalaga chiqariladi; suyuq qism (shaltoq) esa maxsus qurilmadan o‘tkazilib, gumusga (chirindiga) aylantiriladi. Parchalanish jarayonida metan, uglerod oksidi va vodorod sulfidi ajralib chiqadi. Ushbu biogaz energiyasidan issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. Sanoat oqova suvlarini yerning chuqur suvli qatlamlariga nasos bilan haydash yerusti suvlari ifloslanishini kamaytiruvchi usullar- dan biridir. Bu usuldan oqova suvlarni amaldagi texnologiyalar yordamida to‘liq tozalash imkoniyati bo‘lmagan vaqtda foydalanish maqsadga muvofiq. Ichimlik suv ta’minotida foydalaniladigan yerusti suvlarini tozalash va qatron qilishning samarali metodlarini ishlab chiqish va joriy etish muhim muammolardan biri hisoblanadi. Yetarlicha tozalanmagan ichimlik suvi ekologik va ijtimoiy jihatdan xavflidir. Uzoq yillar davomida suvning biologik ifloslanishiga qarshi kurash usullaridan biri — suvni xlor yordamida tozalash va qatron qilish hisoblangan. Biroq xlorlash inson salomatligiga jiddiy xavf tug‘dirishi ayon bo‘lgach, uni ozonlash yoki ultrabinafsha nurlar bilan ishlov berishga o‘tilgan. Ichimlik suvlari tarkibidagi neft mah sulotlari, pestitsidlar va xlorli organik birikmalar esa sorbsiyalash (shimdirish) jarayoni orqali tozalanadi. Suvni ifloslanishdan himoya qilishda agromelioratsiya va gidro- texnik chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadbirlar yordamida ko‘llar, suv omborlari va kichik daryolarni loyqa va o‘t bosishi, shuningdek, suv havzalari qirg‘oqlarining qulashi, o‘piri- lishi va yemirilishining oldi olinib, ularning tozaligi ta’minlanadi. Suv obyektlarining sohil bo‘ylarida suv bulg‘anishi, ifloslanishi va kamayib ketishining oldini olish, ularning maqbul suv rejimi va tegishli holatini saqlab turishga mo‘ljallangan suvni muhofaza qilish tegralari va qirg‘oq bo‘yi mintaqalari ajratiladi. Barcha suv obyektlari (hamma suvlar) turli xil ko‘ngilsiz hodisalar yuz berishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak. Korxona, tashkilot va muassa- salar, shuningdek, fuqarolarga quyidagilar taqiqlanadi:
201
Tuproqni tobora kuchayib borayotgan zavolli tanazzul va talafotdan himoya qilish dehqonchilikda o‘z yechimini kutayotgan o‘ta jiddiy ekologik muammo hisoblanadi. Tuproqning ekologik himoyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Tuproqlar himoyasi mahalliy-mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda qishloq xo‘jaligi yer-suvlariga murakkab tabiiy hosila (ekotizim) sifatida majmuiy yondashish asosida ta’minlanishi lozim. Tuproqni suv va shamol eroziyasidan himoya qilish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi:
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|