Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
29 Yoruglik va uning organizmlar hayotida tutgan orni Yoruglik energiyaning dastlabki manbasi bolib, usiz Yerda hayot bolishi mumkin emas. Yoruglik Yerda osimliklarning anorganik moddalardan or- ganik moddalar hosil qilishini taminlaydigan fotosintez ja- rayonida ishtirok etadi. Fotosintez jarayonida fiziologik faol radia- tsiya doirasi deb ataladigan 380760 nm chegarasidagi nurlar ishtirok etadi. Uning ichida fotosintez uchun qizil-toq sariq (600700 nm) va binafsha-zangori (400500 nm) nurlar eng kop, sariq-yashil (500600 nm) nurlar esa eng kam ahamiyat kasb etadi. Aynan sariq-yashil nurlar xlorofill moddali osim- liklarga yashil rang beradi. Yoruglik nafaqat energiya manbayi, balki organizmlarning moslashish jarayoni va biotaga sezilarli tasir korsatuvchi eng muhim ekologik omildan biridir. Korinadigan yoruglik va fiziologik faol radiatsiya doirasidan tashqarida infraqizil va ultrabinafsha nurlar boladi. Quyosh nurining 13 % ultrabinafsha, 4984 % infraqizil nurlarga togri keladi. Ultrabinafsha nurlanish katta energiya va foto- kimyoviy tasirga ega bolib, organizmlar unga nisbatan juda sezgir. Infraqizil nurlanish nisbatan kichik energiyaga ega bolib, suvda yengil yutiladi, biroq bazi organizmlar undan tana haro- ratini kotarishda foydalanadi. Organizmlar uchun yoritilish jadalligi muhim ahamiyat kasb etadi. Osimliklar yoritilganlik darajasiga munosabati boyicha oftobsevar (geliofit), soyasevar (ssiofit) va soyaga chidamli osim- liklar guruhiga ajratiladi. Yorqin quyosh nuri geliofitlar (yaylov otlari, boshoqli galla osimliklari, goza) uchun; kuchsiz yoritilganlik ssiofitlar (tayga qaragayzori, ormon-dasht dubzorlari, tropik ormonlar) uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Oftobsevar osimliklarning soyaga, soyasevar osimliklarning oftobga toqati yoq. Soyaga chi- damli osimliklar yoruglikka chidamlilikning keng kolamiga ega bolib, ham oftobda, ham soyada rivojlanishi mumkin. 30 Yoruglik signallari organizmlarning moslashishini tartibga soladi. Organizmlarning vaqt mobaynidagi faolligini tartibga so- luvchi eng ishonchli signallardan biri kun uzunligi fotodavr hisoblanadi. Fotodavriylik organizmlarning kun uzunligi tufayli kelib chiqqan mavsumiy ozgarishlardan tasirlanishidir. Muay- yan joyda yilning muayyan davrida kun uzunligi hamisha bir xil boladi, bu esa osimlik va hayvonlarga muayyan kenglikda yil davomida (gullashning boshlanish vaqti, pishib yetilish vaqti) shakllanishiga imkon beradi. Boshqacha ifodalasak, fotodavr bu tirik organizmlarda fiziologik jarayonlar ketma-ketligini oz ichiga olgan «vaqt relesi» yoki «ishga solish tartibi» hisoblanadi. Fotodavriylikni kun va tun almashinuvi bilan kechadigan tashqi sutkalik ritmlar (maromlar) muayyan joyda Yerning oz oqi atrofida harakatlanishi tufayli vujudga keladigan mikroiqlim sha- roitlarining davriy almashinib turishiga javoban organizmlarning oziga xos moslashuvi bilan tenglashtirib bolmaydi. Yoruglik omili mavsumiy maromlarda bolgani kabi sutkalik maromlarda ham asosiy signal (ogohlantirish) vazifasini otaydi. Sutkalik dav- riylikda tinch holat va faol faoliyat davri ozaro almashinib turadi. Har holda hayvonlar va odam hayot faoliyatidagi sutkalik davriylik turning tabiiy xossasiga, yani ichki maromiga aylangan. Orga- nizmdagi ichki maromlarning davom etish muddati aniq son (24 soat) bilan ustma-ust togri kelmasligi mumkin. Bu maromlar organizmga vaqtni his etishga yordam beradi. Òirik organizmlarning vaqtni his etish qobiliyati «biologik soat» deb yuritiladi. Biologik soat hayvonlarga togri moljal olishga yordam beradi, yani har bir organizm ozi yashab turgan joyning yoruglik omiliga asoslanib vaqtini olchaydi. Fotodavriylik irsiy mustahkam bolsa-da, boshqa ekologik omillar, masalan, harorat bilan birgalikda namoyon boladi: agar X kuni sovuq bolsa, osimlik keyin gullaydi; agar sovuq X kuni- dan oldin boshlansa, hosil kam boladi va h.k. Fotodavriylik sub- tropik va tropik mintaqalarda muhim ekologik omil bolib xizmat qilmaydi; uning ornini quruq va yomgirli mavsumlar bosadi. Baland toglarda asosiy ogohlantiruvchi omil harorat hisoblanadi. 31 Òirik tabiatning yil fasllari boyicha rivojlanishi Xopkinsning bioiqlim qonuniga muvofiq, yani turli mavsumiy hodisalarning boshlanish vaqti joyning geografik kengligi va uzunligiga, uning dengiz sathidan balandligiga bogliq amalga oshadi. Demak, joy qanchalik shimolda, sharqda va balandda bolsa, bahor shunchalik kech, kuz esa erta kirib keladi. Yil fasllarining qachon kirib kelishi (boshlanishi)ni bilish qish- loq xojaligi ishlarini rejalashtirishda katta ahamiyat kasb etadi. Organizmlar hayotida suvning tutgan orni Suv organizm hujayrasining asosini tashkil qiluvchi proto- plazmaga fiziologik zarur bolgan suyuq modda. Agar yerusti yoxud suv muhitida suv miqdori keskin ozgarishlarga uchrasa yoki kuchli shorlanish muhitida osmotik yol bilan organizmdan suvning ajralishi roy bersa, u ekologik nuqtayi nazardan cheklovchi omilga aylanadi. Quruqlik-havo muhitidagi suv atmosfera yoginlari miqdori, havo muhitining namligi, havoning qurituvchi tasiri va suvdan foydalanish zaxirasiga ega bolgan hududlar (maydonlar) bilan tavsiflanadi. Atmosfera yoginlari miqdori tabiiy-geografik sharoitlar bilan bogliq bolib, yer yuzasida notekis taqsimlangan. Masalan, Osiyo qitasida yiliga 2000 mm.dan ziyod (Hindiston, Bangladesh) va 200 mm.dan kam (Saudiya Arabistoni, Ozbekiston va Qozo- gistonning ayrim qismlari) yogin yogadigan hududlar mavjud. Biroq tirik organizmlar uchun yoginlarning yil fasllari boyicha taqsimlanishi eng muhim cheklovchi omil hisoblanadi. Motadil mintaqalarda yillik yogin miqdori yetarli bolishiga qaramasdan, uning notekis taqsimlanishi tufayli osimliklar qur- goqchilik yoki ortiqcha namgarchilikdan nobud bolishi mum- kin. Òropik mintaqa organizmlari quruq va namli mavsumni bosh- dan kechirishga togri keladi. Chol sharoitiga moslashgan osimliklarda osish ingibitori osimliklarning osishini sekinlashtiruvchi tabiiy moddalar (tuzlar, zaharli moddalar) mavjud bolib, ular vegetatsiya uchun yetarli Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|