Ekologiya lotinda p65

35
Suvning  to‘lqinlanishi  —  katta  kuch  bilan  qirg‘oqqa  urilishi
qirg‘oqbo‘yida, qoyalarga yopishib hayot kechiradigan organizmlarga
(mo‘ylovoyoqli qisqichbaqa, qorinoyoqli molluska) ta’sir ko‘rsatadi.
Suv — hayvonlarning harakatlanishiga qarshilik ko‘rsatuvchi
yetarlicha quyuq muhit. Shu sababli suv hayvonlari, asosan, suyri
shaklida bo‘ladi. Suvli muhitga eng mukammal morfologik mos-
lashish delfinlarda shakllangan.
Atmosfera gazlari ekologik omil sifatida
Havo muhiti kichik zichlik va ko‘tarish kuchiga, shuningdek,
tutib  (ko‘tarib)  turadigan  ozgina  asosga  ega.  Shu  sababli,  unda
doimiy yashaydigan organizmlar yo‘q va uning barcha jonzotlari
yer  yuzasi  bilan  bog‘langan.
Biroq havo muhiti organizmlarga nafaqat fizikaviy, balki na-
fas olish va fotosintezni ta’minlab, kimyoviy ta’sir ham ko‘rsatadi.
Havo muhitining fizikaviy omillari
Bu  omilga  havo  massalarining  harakati  va  atmosfera  bosimi
mansubdir.
Havo  massalarining  harakati  sust  ko‘chish  —  atmosferada
yuqorigi  va  pastki  havo  qatlamlarining  almashinib  turishi  yoki
shamol — atmosferada siklonlar faoliyati tufayli paydo bo‘ladigan
havo oqimlari ko‘rinishida ro‘y beradi.
Sust  ko‘chish  jarayonida  sporalar,  gul  changlari,  urug‘lar,
mikroorganizmlar  va  mayda  hasharotlar  alohida  ajralib,  ane-
moxorlar:  juda  kichik  o‘lchamga,  parashutsimon  qo‘shimcha
qismlar va shu kabilarga ega bo‘lgan maxsus moslamalar orqali
turli  joylarga  tarqalib  o‘rnashadilar.  Organizmlarning  mazkur
majmuyi aeroplankton deb ataladi.
Shamol  sust  ko‘chish  jarayonidan  farq  qilgan  holda  aero-
planktonni  birmuncha  uzoq  masofalarga  eltadi,  bunda  iflos-
lantiruvchi moddalar ham ko‘chishi mumkin. Shamol o‘simlik-
larning  o‘sishiga  bevosita,  masalan,  bayroqsimon  shaklda  o‘si-
shiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

---

36
Havoda qarshilikning kamligi tufayli ko‘pchilik (taxminan
75  %)  quruqlik  hayvonlari  evolutsiya  davomida  turli  xil  usullar
bilan  uchishga  moslashganlar.  Qushlar,  ko‘rshapalak  kabi  hay-
vonlar uchun uchish — oziq izlash degani.
Atmosfera bosimi, ayniqsa, umurtqali hayvonlarga jiddiy eko-
logik ta’sir ko‘rsatadiki, shu tufayli ular dengiz sathidan 6000 m
balandda yashay olmaydilar.
Havo muhitining kimyoviy omillari
Atmosferaning kimyoviy tarkibi hajmiga ko‘ra, g‘oyat bir xil:
azot  —  78,8  %,  kislorod  —  21  %,  argon  —  0,9  %,  karbonat
angidrid — 0,03 %. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, kislorod (O
2
) va
karbonat  angidrid  (CO
2
)  miqdori  sezilarli  darajada  cheklovchi
omil hisoblanadi: o‘simliklarning CO
2
 miqdoriga chidamliligi eng
past, O
2
 miqdoriga chidamliligi eng yuqori darajada.
Òuproqlarda yerosti suvlari sathiga qadar karbonat angidrid
10 % ni tashkil qilgani holda kislorod aerob-redutsent organizm-
lar uchun cheklovchi omilga aylanganki, bu nobud bo‘lgan or-
ganik moddalarning parchalanishini sekinlashtiradi.
Suvda  kislorod  atmosferaga  nisbatan  20  marta  kam  bo‘lib,
muhim cheklovchi omilga aylangan. Kislorod suvda atmosfera
havosidan  shimilish  va  suvo‘tlari  fotosintezi  hisobiga  mavjud
bo‘ladi, shamol va to‘lqinlar esa uni suvga qorishtiradi. Suvda
CO
2
  hisobiga  ko‘mir  kislotasi  tuzlari  —  karbonat  va  bikarbo-
natlar hosil bo‘ladi. Ular suv muhitining vodorod ko‘rsatkichini
(pH) neytral darajada saqlashga xizmat qiladi.
Yong‘inlar
Quruqlik-havo muhitidagi biotaga fizikaviy va kimyoviy ta’sir
ko‘rsatadigan  omillardan  biri  yong‘inlar  hisoblanadi.  U  azaldan
iqlimning  ajralmas  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Shu  sababli,  uni
harorat, atmosfera yog‘inlari va tuproq kabi eng muhim ekologik
omillar sirasiga kiritish lozim. Ekologik ta’siriga ko‘ra yuqori va
quyi yong‘inlar farqlanadi.

---

37
Yuqori  yong‘inlar  tegishli  hududdagi  deyarli  barcha  o‘sim-
liklar va aksariyat hayvonlarni nobud qiladi. Yong‘in sodir bo‘l-
gan hudud biotasining qayta tiklanishi uchun bir necha o‘n yillar
kerak bo‘ladi.
Quyi yong‘inlar ajratish xususiyatiga ega bo‘lib, organizmlarda
olovga nisbatan moslashishni rivojlantirishga imkon beradi, bak-
teriyalarning chiritish faoliyatini rag‘batlantirib, o‘simliklar oziq-
lanishi  mumkin  bo‘lgan  mineral  moddalar  hosil  qiladi.  Odam
muhitni boshqarish omili sifatida o‘rmon va to‘qayzorlarni sun’iy
kuydirib, yangi yerlar ochadi. Bu mo‘tadil mintaqada o‘rmonlarni
qayta yangilash va sog‘lomlashtirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Biogen moddalar ekologik omil sifatida
Biogen elementlar — organizmlar tarkibida doimiy uchraydi-
gan va ma’lum biologik ahamiyatga ega bo‘lgan kimyoviy element-
lar  (uglerod,  vodorod,  kislorod,  azot,  fosfor  va  boshq.)  bo‘lib,
ular  organizmlar  uchun  cheklovchi  omillar  va  resurslar  hisob-
lanadi. Organizmlarga ko‘p talab etiladigan kimyoviy elementlar
makroelementlar  deb,  kam  talab  etiladiganlari  esa  mikroele-
mentlar  deb  ataladi.  Ularni  o‘simliklar  tuproq  va  suvdan,  hay-
vonlar va odam esa oziq-ovqatdan oladi.
Biogen  makroelementlar  ichida  fosfor  va  azot  muhim  aha-
miyatga ega. Fosfor — hujayra protoplazmasiga eng zarur ele-
ment, azot esa oqsil molekulalari tarkibiga kiradi. Azotning aso-
siy  manbasi  —  atmosfera  havosi,  fosforniki  esa  qisman  tog‘
jinslari va nobud bo‘lgan organizmlar hisoblanadi. Azot aksa-
riyat o‘simlik va geterotrof organizmlar tomonidan to‘planadi
va moddalarning biologik aylanishiga qo‘shiladi. Fosfor dast-
labki tabiiy manbalariga nisbatan organizmlarda salmog‘i bo‘-
yicha ko‘proq to‘planadi.
Keyingi o‘rinlarda o‘z ahamiyatiga ko‘ra kaliy, kalsiy, oltin-
gugurt  va  magniy  turadi.  Kaliy  hujayra  tarkibiga  kirib,  osmos
jarayonida, hayvonlar va odamning asab tizimi ishida muhim o‘rin
tutadi  hamda  o‘simliklarning  o‘sishiga  yordam  beradi.  Kalsiy

---