Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
32 bolgan yogin miqdori (masalan, 10 mm) bilan ham unib, koka- rib chiqadi. Bunda, asosan, bahorda «chol gullashi» boshlanadi. Havo muhitining namligi nisbiy namlik korsatkichlari bilan olchanadi. Namlik haroratning tasirini ozgartiradi: muayyan haroratda namlikning ayrim chegaradan pastga tushishi havoning qurituvchi tasirini keltirib chiqaradi. Havoning qurituvchi tasiri osimliklar uchun muhim ekologik ahamiyat kasb etadi. Kopchilik osimliklar ildiz tizimi bilan tuproq- dagi suvni soradi. Òuproqning qaqrashi suvsizlanishi suvning sorilishini qiyinlashtiradi. Agar osimlik ildizining sorish kuchi va faol yuzasi kattalashsa, uning bu sharoitga moslashishi taminla- nadi. Ildizning sorish kuchiga muvofiq hajmda suv qabul qilinsa, osimlikning ildiz tizimi har tomonlama, masalan, boshoqli osim- liklar ildizi 1000 sm 3 tuproqda 13 km uzunlikda osishi mumkin. Demak, suv taminoti turlicha sharoitda osimliklarning ildiz tizimi turlicha rivojlanadi. Ildiz tizimi orqali olingan suvlar fo- tosintezga sarflanadi 0,5 % hujayralarga soriladi, 9799 % transpiratsiyaga osimlik barglari orqali buglanishga ketadi. Òranspiratsiya foydaliligi modda (toza mahsulot) kopayishining buglangan suv miqdoriga nisbati orqali aniqlanadi. 1000 sm 3 suvga quruq modda grammlarida olchanadi. Kopchilik osim- liklarda bir gramm tirik modda olish uchun 500 gr suv sarflanadi. Moslashishning asosiy shakli buglanishning kamayishi emas, balki qurgoq davrda osishdan toxtash hisoblanadi. 100 % nisbiy namlikka ega bolgan tropik ormonzorlarda ozi- dan suv ajratish qobiliyatiga ega bolgan, shuningdek, chollarda, hatto qurgoqchilik davrida ham suv balansi olingan va sarf- langan suv nisbati buzilmaydigan ayrim osimliklar mavjud. Osimliklar namlikka moslashish usullariga bogliq holda bir necha ekologik guruhlarga bolinadi: • gigrofitlar sernam muhit, botqoqlik va nam tuproqlarda osuvchi quruqlik osimliklari (sholi, qamish); • mezofitlar uncha kop bolmaydigan qurgoqchilikni bosh- dan kechiradigan, nami yetarli darajada yoki eng qulay yerlarda 33 osuvchi osimliklar (turli iqlim mintaqalariga mansub daraxtlar, ormonlardagi ot osimliklari, aksariyat madaniy osimliklar); • kserofitlar suv tanqisligiga uchrab turadigan, namni qalin etli bargida (saksovul, yantoq, chalov, shuvoq) va poyasida (suk- kulentlar aloe, kaktus) saqlash qobiliyatiga ega bolgan quruq dasht va chol osimliklari; • sklerofitlar ildizining sorish kuchi katta bolgan va mayda kichik barglari bilan buglanishni pasaytirishga qobiliyatli osimliklar. Sukkulentlar ichida konvergensiya hodisasi har xil turga mansub, amalda bir xil shaklga ega bolgan osimliklar uchraydi. Masalan, Afrika ixroji va kaktus sharsimon shaklga ega. Suvdan foydalanish zaxirasi osimlikning ildiz tizimi shi- mib olishga layoqatli suvlar bolib, muayyan hududdagi yogin miqdori va yuza qatlamlarning suv otkazuvchanligiga bogliq. Yoginlar miqdori kop bolsa-da, qumli qatlamlarning yuqori suv otkazuvchanligi suvning tezlik bilan tuproqda filtrlanib, uning past qismiga sizib otishiga olib keladi. Agarda tabiiy manba suvdan foydalanishning yetarli zaxirasini taminlay olmasa, uning orni irrigatsiya tizimlari qurilmalari yor- damida sugorish bilan suniy usulda toldiriladi. Hayvonlarda suvga nisbatan oziga xos ekologik guruhlar ajratiladi: • gigrofillar namsevar hayvonlar (qon soruvchi pashshalar); • kserofillar qurgoqsevar hayvonlar; • mezofillar oraliq guruhdagi hayvonlar. Hayvonlarda xulqiy, morfologik va fiziologik yollar (uslublar) bilan suv balansi tartibga solinadi. Xulqiy uslubga namli joylarga kochib otish, vaqt-vaqti bilan suvloqqa borish-kelish, tungi hayotga otish va h.k.; morfologik moslashishga tanada suvni toxtatib qoluvchi: shilliqqurtning chi- ganogi, sudralib yuruvchilarning muguz qoplami va h.k.; fizio- logik moslashishga ichimlik suvini chetlab otishga imkon be- ruvchi va moddalar almashinuvi natijasida hosil boladigan me- tabolik suv hosil bolishi kabilar mansubdir. Hayvonot dunyosining aksariyat vakillari, xususan, tuya, qoy va it tanasining muvofiq ravishda 27, 23 va 17 % miqdorda suv 34 yoqotishiga chidashi mumkin. Odam tanasidan 10 % suv yoqol- ganda halok boladi. Issiqqonli hayvonlarga nisbatan poykiloterm organizmlar suvga birmuncha chidamli hisoblanadi. Harorat va namlikning birgalikdagi tasiri Harorat va namlik birlikda uzluksiz tasirlashib, muayyan hududda iqlimning oziga xos «sifatini» taminlaydi: quyosh nuri va havoning quruqligi haroratning keskin ozgarishiga materik iqlimining shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Ozbekiston keng- liklaridagi iqlim ozgarishlari turli xil ekologik sharoitlarni vujudga keltirganki, mamlakatimiz florasi va faunasi boy biologik xilma- xillikka ega. Organizmlarning umr uzoqligi ekogrammasi modeli uch asosiy tarkibiy qismdan tashkil topadi: harorat, nisbiy namlik va olish miqdori. 1°C dan 100°C gacha bolgan harorat va 1 % dan 100 % gacha bolgan nisbiy namlikning ozaro gorizontal va vertikal tu- tash nuqtalaridan hosil bolgan egri chiziqlar umr uzoqligi bir xil bolgan nuqtalarni birlashtiradi va olish miqdorini quyi va yuqori chegaralar boyicha foizlarda ifodalashga, muayyan orga- nizm uchun umr uzoqligi yoki qisqaligini belgilaydigan muhim korsatkichlarni topishga imkon beradi. Bunday ekogrammalar tuzish orqali organizmlar faolligini aniqlash va hasharotlarga qarshi kurashish mumkin. Suv muhiti Suv muhitining asosiy ekologik omillari daryolar, dengizlar va okeanlardagi doimiy harakatdagi oqimlar va tolqinlar hisob- lanadi. Ular suvning mineral moddalarga toyinishi va ion tarkibini ozgartirib, organizmlarga bilvosita tasir korsatishi, shuningdek, osimlik va hayvonlarning oqimga moslashishini keltirib chiqa- ruvchi bevosita tasir korsatishi mumkin. Masalan, tinch oqa- digan daryolar baliqlarining tanasi asosan yassi, tez oqar daryolar- niki esa yumaloq boladi; suvotlari ham oqimga morfologik moslashib, muhitdagi asosga mustahkam yopishib oladi. Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|