ƏlaqəLƏRİNDƏ M. Ə. RƏSulzadəNİn rolu
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 sakitləĢdirmək üçün atıb. Hər seydən əvvəl" qeyd edək ki, Türkiyə ümumiyyətlə Qafqazla maraqlanmır və gələcəkdə Türkiyə bolĢeviklər üçün təhlükə doğurmur. (64, v. 21-22). Məlumatın sonunda isə Qafqaz təĢkilatlarını dəstəkləməsi ilə bağlı aĢağıdakı təkliflər bildirilir: "Yaxın gələcəkdə ən baĢlıca iĢ bu təĢkilatları yenidən qurmaq, açıq fəaliyyətdən, Türkiyə ərazisində gizli fəaliyyətə keçməkdən ibarətdir". (64, v. 21-22). Xarici ĠĢlər Nazirliyinin "Qafqazdakı son məlumatlar" baĢlıqlı sənədində isə Bakıda və Tbilisidə ərzaq qıtlığının son həddində olduğu bildirilir. Göstərilir ki, paltarın-geyimin çatıĢmamazlığı da ciddi problemlər doğurur. Yerlərdə Ģəxsi ticarətin azaldılması da insanların həyatına mənfı təsir göstərir, sürgün və güllələnmə halları bütün Qafqazı burumuĢdur. Belə məlumatlara Nazirliyin sənədlərində tez-tez rast gəlmək mümkündür. Xarici ĠĢlər Nazirliyinin qovluqlarında azərbaycanlıların fəaliyyətləri ilə bağlı sənədlər də çoxdur. TanınmıĢ Azərbaycan ziyalısı, gizli müqavimət hərəkatının fəallarından olmuĢ M. B. Məmmədzadənin "Ermənilər və Ġran" kitabı bu mənada ciddi maraq doğurur. (N64, v. 35-36). Nazirliyə göndərilmiĢ məlumatlarda bildirilir: "BroĢura DaĢnaksütyün Partiyasının təbliğatını təhlil edir. Göstərilir ki, bu partiya Ġranda 'Paniranizm"in ideoloqu kimi çıxıĢ edir və bu ideyanı pantürkizmə qarĢı qoyur. Erməni müəllifləri isə Pantürkizmi Ġrana və ermənilərə qarĢı qoyulmuĢ bir ideya kimi təqdim edirlər. BroĢuranın müəllifı isə "DaĢnaksütyün" Partiyasının bu məsələdə qeyri-obyektiv və demaqoqçuluğunu tənqid edir. Sənədlərlə əsaslandınlır ki, erməni siyasətçiləri həmiĢə car, indi isə sovet istismarçılarının Ġranda bələdçiləri olmuĢlar. Və müəllif göstərir ki, böyük imperiyalar yaratmaq planları artıq arxada qalmıĢdır. Ġndi demokratiya və mədəni dövlətlərin yaranması əsridir. Bu mənada "kürd-erməni-iran-əfqan-hind" federativ imperiyasının yaradılması boĢ fantaziyadır: erməni siyasətçiləri nə zamansa baĢa düĢəcəklər ki, ən düzgün və real siyasət özünün əsrlər boyu yaĢadığı qonĢularla əməkdaĢlıq siyasətidir" (64, v. 36). PolĢa Xarici ĠĢlər Nazirliyinin sənədlərində M. Ə. Rəsulzadənin Türkiyədə nəĢr etdiyi "Azəri Türk" jurnalının fəaliyyət istiqamətləri də açıqlanır. (64, v. 37). Göstərilir ki, Azərbaycan Milli Mərkəzinin orqanı olan "Azəri Türk" jurnalının 1-ci sayı nəĢr edilmiĢdir. Jurnal "Yeni Qafqasiya"nın əvəzinə çap olunur. Jurnalın proqram xarakterli baĢ məqaləsinin müəllifı M. Ə. Rəsulzadədir. Məlumatlarda M. Ə. Rəsulzadənin baĢ məqaləsi olduğu kimi tərcumə edilmiĢdir. Jurnalla bağlı məlumat belə ümumiləĢdirilir: ""Azəri Türk" Azərbaycan xalqının həyatını və taleyini iĢıqlandıran bir orqandır. BaĢqa sözlə, Azərbaycan Respublikası Dünya müharibəsinin sonunda özünün uzunmüddətli məqsədinə 39 çatdı, müstəqil respublikasını yaratdı. Lakin təəssüflər olsun ki, sonradan onu itirdi" (64, v. 39). Arxiv sənədlərində "Azərbaycanın siyasi partiyaları" baĢlığı ilə ölkənin siyasi partiyaları haqqında məlumatlar verilmiĢdir. Bu sıradan Müsavat Partiyası və onun fəaliyyət sistemi haqqında da informasiyalar çoxdur. Göstərilir ki, bu partiya həm Azərbaycan daxilində gizli nəĢrləri olan, həm də xaricdə "Yeni Qafqaziya", "Azəri Türk" jurnallarını türk dilində nəĢr edən təĢkilatdır. Bundan əlavə, partiyanın "Azərbaycan" adlı fransızca nəĢrinin olduğu göstərilir. Məlumatlarda göstərilir: "1920-ci ilin bolĢevik iĢğalından sonra Azərbaycanda ən çox təqibə məruz qalan, ölkənin güclü partiyası Müsavat oldu. Çoxsaylı qurbanlara, sürgünlərə, həbs və təqiblərə baxmayaraq indi də gizlində fəaliyyətini davam etdirir. Bu təĢkilatın ətrafında ölkənin bütün fəal qüvvələri - ziyalılar, fəhlələr, kəndlilər toplanır. Azərbaycandan kənarda, harda ki, azərbaycanlılar var, orada "Müsavat" fəaliyyət göstərir. Məsələn, Ġranda: Təbrizdə, RəĢtdə, Ənzəlidə, Xorasanda, Tehranda, Ərdəbildə, Makuda; Türkiyədə - Ġstambulda, Trapezunda, Qarsda, Ərzrumda, Ġqdırda, Ankarada; Avropada: Almaniyada: Berlində, Münhendə, Dortmundda; Fransada: Parisdə" (64, v.49). Məlumatlarda Müsavatın "Qafqaz Konfederasiyası ideyasının dəstəklənməsi də qeyd olunur: "Qafqaz miqyasında "Müsavat" Partiyası həb 1919- cu ildə Ġkinci Qurultayında "Qafqaz Konfederasiyası ilə bağlı qərar qəbul etdi. Qərarda Qafqaz xalqlarının yaxınlaĢması və vahid əlaqələr sisteminin qurulması göstərilmiĢdir. Müstəqil Qafqaz Komitəsi ilə bağlı bəyannamənin qəbul edilməsi həm ölkə daxilində, həm də xaricdə çox sevinclə qarĢılanmıĢdı" (64, v. 50). Məxfı sənədlərin "Müstəqil Azərbaycan Komitəsinin və Müsavat Partiyasının gizli fəaliyyətinin qısa xülasəsi" hissəsində də maraqlı məlumatlar vardı" (64, v. 51, v. 53). Göstərilir ki, Qızıl Ordunun Azərbaycanı iĢğalından sonra Müsavat Partiyası gizli fəaliyyətə keçir. Və bütün bölgələrdə gizli komitələr qurulur. 1920-1921-ci ilin qanlı üsyanlarından sonra partiya yenidən güçünu toplayır. Bu dəfə partiya öz sıralarına yeni vətənpərvər qüvvələri cəlb edir. Bu məqsədlə "Müstəqil Azərbaycan Komitəsi" yaradılır. Bu Komitədə partiyanın rəhbərliyi ilə ölkənin bütün fəal demokratik quvvələri vahid milli cəbhədə birləĢirlər. Eyni zamanda Qafqazda mübarizə aparan digər qüvvələrlə, gürcülərlə, Türküstan inqilabçıları ilə əlaqələr qururlar. "Müstəqil Azərbaycan Komitəsi", xüsusən Müsavat Partiyası PolĢa ilə və baĢqa Baltika xalqları ilə əlaqələr qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verir (64, v. 51). Sonra "Mustəqil Azərbaycan Komitəsi"nin bölmələri haqqında məlumatlar verilir. TəĢkilati, maliyyə, nəĢriyyat, hərbi, diplomatik, informasiya bölmələrinin fəaliyyəti qeyd olunur. Qızıl Ordu əsgərləri arasında da güclü təbliğat iĢi aparıldığı qeyd olunur. Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|