Əli Abasov Rəna Mirzəzadə qenderə GİRİŞ
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
22 dialektikası» kitabında qeyd edirdi: «Əgər təbiət qadını kişidən fərqli etmişsə, cəmiyyət onu insandan fərqli edibdir.» Ona diqqəti cəlb etmək lazımdır ki, kişi və qadını qarşı-qarşıya qoyan mədəni- simvolik sıralarda cinslərin real bioloji fərqini göstərən birinci cütlükdən (kişi –qadın) sonra yerdə qalan qarşıqoymalar sosial və mədəni –simvolik səciyyə daşıyır, açıq və gizli dəyər qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Seksual (cinsi) qiymətləndirmə hiss edilmədən qender qiymətləndirməsinə keçərək «femin» və «maskulin» qarışdırılması problemini yaradır. Fikrim izcə, «qender» termini bir çox səbəbdən çox da uğurlu deyil, amma o artıq elmi terminologiyada «özünə yer etdiyindən» tədqiqatçıların onu necə başa düşdüklərinə müraciət etmək lazımdır. Psixoloq Roda Unger «Cinsin və qenderin yeni təyini» (1979-cu il) məqaləsində təklif etmişdir ki, cins (sex) sözü yalnız bu xüsusi bioloji mexanizmlərə (xrormosom və ya fizioloji fərqlər) aid olanda, qenderi isə – cəmiyyətin qadın və kişi kimi müəyyən etdiyi və onlar üçün tipik və arzu olunan hesab edilən və cizgilərə, normalara, stereotiplərə, vəzifələrə aid olan sosioloji, mədəni və psixoloji aspektlərin tədqiqatı üçün istifadə edilsin. Cəmiyyətin feminizm tərəfindən tənqidindən və onun əsas dəyərlərindən tamamilə aydın olur ki, qender problemlərinin hesabı bizim dünyagörüşümüzün əsaslarını dəyişir və insan sivilizasiyasının tarxinin yenidən dərk edilməsi məsələsini irəli çəkir. Qender probleminə əhəmiyyət verilməzsə, insanlığın yaxın və uzaq gələcəyini qabaqcadan bildirmək mümkün deyil. 1
Kişilərin və qadınların sosial, ictimai vəziyyətlərinə mədəniyyətin daxil etdiyi müxtəlifliklər ünsiyyətin müxtəlif səviyyələrində tarixi cəhətdən bir-birlərini anlamağa gətirib çıxarır. Kişilərin emosional təmkinliliyi, praqmatizmi və rasionallığı, onların həddindən artıq aktivliliyi və hərəkətlərindəki qətiyyətlilik, qadınların hissiyatlılığı, emosionalılığı, intuisiyası, onların yumşaqlığı və qətiyyətsizliyi, kompromis axtarmağa cəhd etmələri ilə birbaşa ziddiyyətdədir. Qarşılıqlı anlaşılmamaqda kişilər, özlərinin şəxsi meyllərinə və qiymətlərinə əsaslanaraq, qadınları şərh etməyə daha meyllidirlər. Münhen Universitetinin fəlsəfə üzrə professoru Qitta Axsın qeyd etdiyi kimi, kişi hesab edir ki, əgər qadınlar «yox» edirsə – bu «bəlkə də» deməkdir, yox əgər o «bəlkə də» deyirsə – bu o deməkdir ki, o bu və ya digər mənada «hə» fikirləşir. Axırıncı onu bildirir ki, insanlar verbal dildən, sözdən başqa ünsiyyətin digər vasitələrindən istifadə edirlər. Ünsiyyətin ən qədim və zəngin vasitələrindən biri də «əl-qol, qaş-göz hərəkətləri» «dili» «hərəkətlər» sayılır. Sosial əhəmiyyətli məlumatların 2/3-yə qədəri əsas etibarı ilə «hərəkətlər» dili ilə ötürülür: daha doğrusu, «hərəkətlər dili»ndə dilində susmaq mümkün deyildir, biz daima nə isə «ötürürük» və insanlar tərəfindən təsvir olunmağa məruz qalırıq. Və bu, rasionallığın və məntiqin ikinci plana keçdiyi ünsiyyət səviyyəsidir. Belə hesab olunur ki, «hərəkətlər» «dili» seksuallıqla birbaşa əlaqəlidir, subyektiv erotikasının və obyektin seksual oyunlarının xüsusiyyətlərini ifadə edir. həqiqətdə «hərəkət dili» – geniş kommunikasiya meydanıdır: o, insanın keyfiyətləri, əhəmiyyətli fərdi əlamətləri haqda məlumat ötürür: yaş, cins, irqi mənsubiyət, hisslər, göstərişlər, özünü qiymətləndirmə, «mən» obrazı, sosial status. Bu, ona görə mümkündür ki, eyni zamanda həm alət, həm də vasitə olan bədən iki müxtəlif qaydalara tabedir. Verbal dildən fərqli olaraq «real» dil qayda-qanun elementidir. Onun dili, icra hakimiyyətinin aləti olub, hökmranlılıq atributuna malikdir. Cinslər arasında əsas müxtəflik – qender ideyaları – sivilizasiyanın mürəkkəb prosesində konkretləşdirilir ki, bu zaman fərd tərəfindən mədəni və sosial qaydalar mənimsənilir. «Qender» cəmiyyətdə «qadınlıq» və «kişilik» anlayışları ilə əlaqələndirilən bütün təsəvvürlərin və ümumilərin cəmini bildirir. «Qenderləşdirmə» həm də ona gətirdi ki, qadının və kişinin əvvəllər dəyişkənli, dağılmış əl-qol hərəkəti, davranışı aydın və kəskin
1 «Философия», стр.406 23 konturlar qazanmış oldu. Bədən, ictimai ideologiyanın və şəxsi eyniləşdirmənin bütöv birləşmə yerinə çevrilir, bədən «üçüncü cinsi əlamətə» çevrilir. Cinslərin sosioloji müxtəlifliyi və onların psixoloji bəraət olunmaları, cinslərin arasında hökmranlığın (tabeçiliyin) qarşılıqlı münasibətlərini gücləndirir. Deməli, aftonomiya (müsətqillik, azadlıq) və özünü dərk, cəmiyyətdə fiziki qüvvə, sosial hakimyyət və seksul potensiya ilə birbaşa əlaqələndirilir və onlar birmənalı şəkildə «kişiliyə» aid edilir. Əks vəziyyətdə «kişiliyə» aid özünüdərk əvəzinə «qadına aid» özünə diqqət, özünə məxsus bədənin özgəninki kimi «başqası» üçün nəzərdə tutulmuş kimi seyri əmələ gəlir. Gözəlliyə qarşı getdikcə artan tələblərə (bir qayda olaraq kişilərin irəli sürdüyü) uyğun gəlmək üçün, qadın bədəni çoxsaylı dəyişikliklərin hədəfinə və qurbanına çevrilir. Cəlbedicilik prinsipi qadınlar üçün «döş köynəyinə», «qadınlıq» isə – ikinci təbiətə çevrilir. Madam ki, hakimiyyət həm də təyinedici hakimiyyətdir, geyim (və saçdüzümü) hakimiyyətin həlledici faktoruna çevrilir, cəmiyyətdəki sosial vəziyyəti əks etdirir. «Estetik nüfuz» sahibləri (modelyerlər, üslubçular), dini, kübar və ya «xüsusiyyətçi» hakimlər olan kişilər – nəinki özlərinin, həmçinin qadın geyimlərinin dəb qoyanlarıdır. Kişi geyimi: rahatdır, funksionaldır, keyfiyyətlidir, sosial vəziyyəti və rifahı təyin edərək o ailə statusuna qarşı etinasızdar. Qadın geyimi həmişə cəlbedicilik yəni başqası üçün faydaçılıq meyarı ilə qiymətləndirilir. O, sərbəst hərəkəti məhdudlaşdırır, səhhət üçün zərərlidir, ziyan gətirir (korset, korsaj). Çox vaxt geyimlə ailə vəziyyəti müəyən olunur (qadın ərdədir və ya yox). Beləliklə, hakimiyyət müəyyənləşdirir, aydınlaşdırır, nəzarət edir, cəzalandırır. Lakin, «qenderlekt» (cinsi dil) göstərir ki, bir dildə iki dialekt – qadının dili və kişinin dili əksər hallarda qarşılıqlı anlaşılmazdır (məsələn, kişinin yüksək səsi-təcavüz əlaməti olduğu halda, qadınınki hal-təbdən çıxmaq kimi qəbul edilir). Bunlar jestlərə, mimikaya, baxışlara, bədənin vəziyyətinə, hərəkətə də aiddir. Ətrafda davranış və onun mənimsənilməsi həmçinin qadınların və kişilərin fərqli olduqlarının göstəriciləridir. Kişiləri səciyyələndirən edən böyük məkan zəbti, maşınların kabinetlərin (öz məkanının, ərazisinin müdafiəsi) ölçüsü, qadınların məkanda köməksizliyi, «yad» məkanda hərəkət azadlığının və onun sürətlə hərəkətetmə qabiliyyətinin məhdudluğu ilə əksdir: kişilərin vahid məkanı qadınlar üçün kütləvi və şəxsi mühitə parçalanır. Demək olar ki, şüursuz mədəniyyət qadın obrazını kişinin rəqibi kimi qəbul edir, onun əks cinsin nümayəndəsinin tamhüquqlu partnyoruna çevrilməsi – qender problemini anlamaqla zənginləşmiş yeni mədəniyyətin vəzifəsidir.
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|