Əlizadə Əsgərli
Yüklə 5,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Son söz əvəzi
- Mündəricat Ön söz əvəzi................................................... 3
- Son söz əvəzi................................................. 141
139
ehtiyatlanır. O mavi gözlər mələr qalan lirik “Mən”in həm də duz dağıdır, onun yay odunda buzu, qarıdır, günahsız günahkarıdır. O, lirik “Mən”in həm sinə odu, həm də sinə dağıdır – lirik “Mən”in haldan-hala düşən əsrarlı varlığıdır. Bu əsrarlar içində lirik “Mən” üçün bu dünya sevgilinin ətir nəfəsi içində nəfəs alır, bu dünya lirik “Mən”in gözünə isə görünmür – “Bu eşqlə min il yaşayan” o var, özü var.. “Çay axır... içində daşlar əriyir...” şeirində P.Qəlbinur poeziyasının ritm-intonasiyasının bir xüsusiyyəti də nəqli və adlıq cümlə – sintaqmlar üzərində qurulan, bərabər ritmə əsaslanan, sadalama intonasiyası, pilləli intonasiyadır. Yağış damlalarının ritmini tutan şair belə bir ahəng verir. Ritmdə intonasiya eyni cür davam edir: “Yağış damlaları...nın” assosiasiyası:
Mavi gözlərinin şıltaqlıqları... Sinəmdə ürəyim xurmayı – sarı, Sarı saçlarına bürünmüşdü yar, Yarsanız köksümdə yeddi gül yeri, Yeddi möhür yeri, ətir yeri var. Yeddi gün qeybətdən, sözdən aralı – Bu dünyanın yeddi gözəl nağılı...
Şeir parçasında birinci misradakı yağış damlalarının doğurduğu məna – assosiasiya misradan – misraya ötürülür və yeni-yeni məna çalarları doğurur (yağışın doğurduğu əhval, mavi gözlərin sevinci, yarın sarı – xurmayı saçlarının doğurduğu əhval, ürəkdə yeddi rəngin doğurduğu
140 duyum, emosiya – 7 rəng, onun doğurduğu söz- söhbətdən uzaq nağıl... yeddi gözəlin söylədiyi nağıl kimi nağıl). “Çay axır... içində daşlar əriyir” şeirində təhkiyə intonasiyası nəqli sintaqmlara əsaslanır, bərabər ritmdə paylanır intonasiya (2-2 misra...) hecaya əsaslanan ritmi, intonasiyanı bir-birilə bağlayan isə hər bənddəki ikinci misraların qafiyələnməsidir:
Üç saat gecikən təyyarəmizin Ağır qədəminə nəzir deyirdik... Xoşbəxt anlarımız uzandı bir az Ayı dilimləyib göydə, yeyirdik... Çay axır... içində daşlar əriyir Ancaq əriməyir o günlərimiz. Doğur, dodağıma nəfəsin dəyir Birimiz Əsliydik, Kərəm birimiz.
P.Qəlbinurun şeir intonasiyası orta tonda, orta ahəngdədir. Çünki P.Qəlbinur şeirləri müdrik olduğundan intonasiyası da “orta həddədir”. Şairin misraları hecalı sərbəstlikdə və ya sərbəst hecalıdadır. Bu isə ona imkan vermir ki, misraları çox ölçülü, çox qatlı makro və mikro həddə olsun. P.Qəlbinur poeziyasında misralardakı uzunluq və qısalıq, sürətlənmə və ləngimələr bir-birindən “uzaq məsafədə” deyil – bunlar Paşada demək olar ki, yoxdur. Onun şeir təbiətində intonasiya şeirin strukturundan asılı olaraq dəyişkən də olur. Belə dəyişkənliyi şeirdəki hipostasalar, bənd- qafiyə müxtəlifliyi yaradır. “Bir ətrim var” 141
şeirində intonasiyanı təhkiyə, nəqletmə, sadalama intonasiyası müəyyənləşdirirsə, emfatik vurğular (bədii sual, xitab və nidalar), məntiqi vurğular (xəbər öncəsi gələn söz və ifadələr, sintaqmlar) ona rezonans-impuls verir:
Hardan tutdu məni bu eşq?! Qəfil gülləm, bağrımı deş!.. Bir ətrim var, üzə çıxsa solası, Bir arzum var, söz donunda öləsi, Bir dərdim var, bircə Allah biləsi, Allah, mənim köməyim ol, Anam, mənim köməyim ol!
Paşa Qəlbinurun intonasiyası təmkinlidir. Sənətkar bəzən mətn-strukturda – I, II şəxsə xitab və münasibətləri ilə vahid intonasiya daxilində ahəngi qismən dəyişir. Bu, təsvirdəki lirik “Sən” və lirik “Mən”lə bağlıdır. Belə hal kompozisiya səddi yaratsa da, intonasiyaya demək olar ki, zədə vurmur. Mətndə I şəxs çoxluq təşkil edir: Bu yazağzı bənövşəyə dönəcəm Ürəyimin oduyla Nəğmə olub, çiçək olub, gül olub Yenə Sənə dönəcəm... Mətndə II şəxs azlıq təşkil edir: İydələr çiçəkləyəcək Dünyanın ən gözəl gülləri
Ləçək-ləçək Qədəminə səpiləcək.
P.Qəlbinur həmişə misraları dolu edir, obrazla, məcazla göllədir, poetizmlik qabarıq keyfiyyət olur, şair söz yox, obrazlı təsvir verir. “Bu göl niyə quruyubdu?” adlı təbiət şeiri emfatik vurğular – intonasiyalar, məntiqi vurğular üzərində qurulan şeirdir:
Bu göl niyə quruyubdu? ...Yaddaşımın xatirələr oylağını Qıyma-qıyma didirəm... Bu göl niyə quruyubdu?
P.Qəlbinur poeziyasında təkrir
üstündə qurulan intonasiya və ritmin hərəkəti var. Mövzusu bir
ceviz təbiət
ağacı olan
“Doluxsunmuş sükut”
şeirində şəlalə
öz təbiiliyində yox, poetik görümündə şairin gözündə dəyər, qiymət götürüb. Sudan şəlalə yox, yarpaq- yarpaq ağac boyu, ceviz boyu şəlalə; suyun sellənməsi yox, işığın sel-sel olub süzülməsi, tökülməsi – bütün bunlar yeni gözlə poetik dəyər alıb. Sükut var, sükut da var, – şair isə belə deyir: doluxsunmuş sükut, yaxud sükutun doluxsunması, doluxsunmuş səs-səmir, kəsilmiş ceviz
– güllələnmiş cüyür, kəsilmiş budaq – soyuqdan donmuş körpə. Həssas sükutun dərinliklərindən gəlir P.Qəlbinurun səsi, şeiri. “Ağ çiçək kimi” və “Bilmirəm bu şeiri necə yazacam” şeirləri “Doluxsunmuş sükut”a oxşardır. 143
P.Qəlbinurun mövzularının bədii həlli həmişə heyrət, təəccüb doğurur. Bənzətmə orijinallığı, metafora, bədii təyin yenilikləri ilə “Mənzil” obrazının doğurduğu emosiya
kirayəşinin həyatının ağırlığını poetik əks etdirir: “Bu kirələr, bu cirələr ürəyimdən çimdik-çimdik ət götürdü,
144 145
gözlərimin insaf yükü töküldü”. Mənzil almaq sevincinin emosiyası: “gözümə yağ, üzümə yağ, yaz yağışı...”. Mətnarası eyham, işarələrlə fikir və təsəvvürü doğurmaq üçün: “kirələrdə, cirələrdə üzüm üzlər görübdü, üzümə yağ...” – deyə xitab edir.
“Soyuldu” – mövzusu alimin rüşvət alması olan bu şeirdə mövzu və ideyanın həlli publisistik genişlikdədir – danışıq intonasiyalıdır. Adlıq cümlə – sadə sintaqmlar əsasında, sadalama intonasiyasında, informativ təbiətli təhkiyədən yaranan
ilmə, naxış
mühakiməsiz forma
müəyyənliyi “Yayın cırhacırında”, “Boynuma düşdü...” şeirləri üçün də səciyyəvidir:
Boynuma düşdü bir gün. İməkləmək, sonra yerimək. Boynuma düşdü oxumaq. Sevmək, konqreslərə getmək, Evlənmək. Boynuma düşdü Qırx beş il əvvəl dünyaya gəlmək Boynuma düşəcək bir gün...
146 “Qrafik” təsvirlərdə, bədii sintaqmlarda sətiraltı eyhamlarda, metaforalarda həyatın, zəmanəmizin sərt üzü də görünür...
Böyüyübdü göy rəngli pul! Seyrəlibdi bağrımız, Ürəyimiz yalan deyir, Çörəyimiz küt gedir. Allah görür – Allahdandı ağrımız...
Lirik “Mən”in lirik “sən”, “o”, “biz”, “onlar”la bağlantıları olanda əmr cümlələri, sintaqmları intonasiyanı gücləndirir, P.Qəlbinur darmacallıqdan “iki daşın arasından” məramını ümumiləşdirilmiş fikir və məna üzərində qurur, onu qabardır, sürətlə ideyasına doğru gəlir. Qənaət onun poetik sözünün canıdır. Baxın:
Allahın
“pambıq”dakı briqadirlərə, “qəbul”dakı müəllimlərə, Və kimlərə, kimlərə... acığı tutdu. İndi hər gün imtahan veririk aclığa... P.Qəlbinur qanı işıq kimi alıb mənalandırır. Bağıra dolan, bağırdan gələn qan-işıq qaranlıq otaqda lirik “Mən”i şam kimi işıqlandırır, onun qələm-bıçağı da işıqdır. Allahın ətəyindən, günəş nurundan yapışan lirik “Mən” Allahına etiqadda, onunla həsb-haldadır. P.Qəlbinur xəlqi olanları öz
147
poetik aləminin işığında yaxşı mənalandırır, başqasına, oxşarına müncər edir: “Allah, sənin ətəyin İşıqdı, ətəyindən tutmuşam”. P.Qəlbinur poeziyasında formanı tamamlayan qafiyə orijinallığı səciyyəvi xüsusiyyətdir: çək // rəng, dadan – adam. Paşanın qafiyələri mətnin müxtəlif yerində gəlir. Lakin şair mətni qafiyəyə – ənənəyə tabe tutmur. P.Qəlbinur şifahi
və yazılı
şeirimizin janrlarından da faydalanmışdır. Onun şeirlərində yaradıcı surətdə işlətdiyi atalar sözü, bayatılar, nağıl ünsürlərinə rast gəlirik. Şairin işlətdiyi bayatılar orijinaldır. Ənənvi tərəfi budur ki, forma-qəlibi, mövcud obrazları saxlayır, ideya- məzmunu orijinal təqdim edir. Şair “Ah, dedim”, “İtmiş həsrət kimi” şeirlərində belə bayatılar işlətmişdir: Aman Araz, xan Araz Bingöldən qalxan Araz, Al başımdan sevdayı – Xəzərdə çalxan Araz.
P.Qəlbinur sinekdoxa, perifraz, effemizm, asendeton, monoloq, dialekt söz, idiom, təşxis, reali
və başqa
bədii vasitələrdən də faydalanmışdır. Təəsüf ki, “Meynəm”, “Şeytana”, “Qazamatda Xaqani yatıb”, “Dərdimizin dəliləri”, “Ayda ilan olsaydı”, “Mikloş
Rodnoti” kimi
şeirləri P.Qəlbinur poeziyasının ümumi
poetik səviyyəsindən aşağıdır.
148
P.Qəlbinurun ahəng və intonasiyası, şeirlərinin bədii bütövlüyü milli ədəbi dilimizlə möhkəm bağlıdır. Sənətkarın poeziyasının ahəng və intonasiyasından danışmaq vəzn, janr və bənddə fonetik, leksik və qrammatik normalarda ahəng və intonasiyadan danışmaq deməkdir. P.Qəlbinurun şeirlərinin poetik gücü onun kifayət qədər bədiiliyində, poetikliyindədir.
149
Son söz əvəzi Bu monoqrafiya yazılarkən Paşa Qəlbinur poeziyasına kənardan gəlmədik. Yəni
ədəbiyyatşünaslıq və tənqid materiallarına, elmi sitatlara, ümumiləşdirmələrə gen yer vermədik. Yalnız bəzi söz adamlarının P.Qəlbinur poeziyası haqqında fikirləri ilə
kifayətləndik. Şairin
poeziyasına münasibətdə daha çox adekvat görünmək istədik. Daha çox tənqidlə poeziya yaxınlığındakı ekvivalentliyi əks etdirmək məqsədi izlədik. Nə üçün P.Qəlbinur şeirini qıçaladıq? Bəlkə də onun poetik harmoniyasını zədələdik. Çünki şairin həssas, tül qədər zərif şeiriyyətini, obraz, məcaz orijinallığı, müəyyənliyini göstərmək istədik. Buna görə də daha çox məzmun və ideya təhlillərimizdə mücərrəd və ümumi, özünəməxsus görünməyimizdən çox, şeirlərinin verdiyi məzmunun özü ilə hərəkətdə olduq – daha çox adekvat görünmək istədik. Biz P.Qəlbinur poeziyasının bədii üslub fərdiyyətini sözə çevirib ifadə etməklə, şairi daha çox saxlamaqla kifayətlənmişik. Necə deyərlər, bir az
“uzaqdan”, “kənardan” getmək istəməmişik. Bu baxımdan geniş ümumiləşdirmələrə, milli ədəbiyyat tariximizin zəngin ənənələri, şəxsiyyətləri ilə təmaslara demək olar ki, yer verməmişik. P.Qəlbinuru özünün bədii
üslub fərdiyyətində, poetik sferasında oxumaq istəmişik. 150
Şairin poeziyasında modernist şeirin, müxtəlif “... izmlərin” izlərini, əlamət və xüsusiyyətlərini də axtarmaq olar. Biz buna ötəri toxunduq. P.Qəlbinur şeirində dünya poeziyasının çağdaş bədii xüsusiyyətləri ilə səsləşə bilən məqamlar vardır. Gələcək tədqiqatlar yəqin ki, belə təhlil yönünü də diqqətdə saxlayacaqdır. Bizim isə P.Qəlbinur poeziyasına poetika
baxımından münasibətimiz ilkin təşəbbüs olaraq qiymətləndirilə bilər. P.Qəlbinur poeziyasında vəzndən və janrdan istifadə etməyin özünəməxsus yeniliyi var. Biz bunlara demək olar ki, toxunmadıq. Yalnız bədii formaya aid olanların özgün xüsusiyyətlərindən danışdıq. XX əsr Azərbaycan şeirinin poetikasının öyrənilməsində milli sərbəst şeirimizin yaranması, inkişafı və çağdaş durumu sahəsində R.Rza, F.Qoca, R.Rövşən, V.Səmədoğlu, Ə.Salahzadə, Vaqif Bayatlı Önər və başqaları ilə bərabər, P.Qəlbinurun da özümlü xidmətləri vardır. “Paşanın poeziyası incə eyhamla sərt həqiqətin, müdrik
düşüncə ilə
lirik-psixoloji ovqatın
kəsişdiyi məqamın şeiridir” 1 . Biz inanırıq ki, Paşa Qəlbinur poeziyası çoxsaylı monoqrafiyalarla bərabər, qiymətli tədqiqatların da araşdırma predmeti olacaqdır.
1 K. V. N ərim anoğl u. S ö z ü nd ə nur, ü z ü nd ə nur – Paşa Q əlbinur / Al t ay M əmm ədov. Q əlbi nur poezi yası XXI əsri n ast anası nda. Bakı: “G əncli k ”, 1999, s. 188
151
Mündəricat Ön söz əvəzi................................................... 3 I fəsil. Paşa Qəlbinur poeziyasının ənənə və yenilik keyfiyyəti..............................................6
ideya-məzmun xüsusiyyətləri...........................21
məcazlar sistemi............................................ 92
152
Fərdi üslubun poeziyası
Чапа имзаланмыш: 21.02.2017 Каьыз форматы: 60x84 1/////16 Щяъми: 9,5 ч.в.; Сифариш: 667; Sayы: 500//
«ВЕКТОР» БЕЙНЯЛХАЛГ ЕЛМL Ə R
AKADEM İ Y ASI «ВЕКТОР» BEYN Ə L XAL Q НЯШРЛЯР ЕВИ Цнван: АЗ1018. Бакы шящ, Зыь йолу, 20 г тел: (+99470) 3007000; (+99412) 4471404 faks: (+99412) 4796003 е-mail: isgenderzadeh@rambler.ru www. vekt or. az Yüklə 5,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|