Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

96

əngəlləyən meyl hər ikisində eyni dərəcədə güclüdür. Lakin qəlbsiz bir 

xalq asket xalqdan daha gülünc və daha qorxuncdur”.

1

1

 

Bəli, idrak da inam qədər vacibdir; dinin öz yeri, elmin öz yeri var. 

Lakin hərəsi öz yerində olanda. Birinin mütləqləşdirilməsi ancaq ziyan ve-

rir. Hər cür ehkamçılıq kimi, mütləq materializm də, mütləq idealizm də 

birtərəfliliyə  gətirib çıxarır ki, bu da mənəvi deqradasiyanın başlanğıcı 

olur.  

Baxmayaraq ki, elm özü də ruhi-intellektual bir əsasa malikdir, lakin 

ictimailəşdikdən sonra cəmiyyətin maddi bazisinə daxil olur. Xalis ruh ha-

disəsi olan dini hiss isə ictimailəşərkən sanki öz əksliyinə çevrilir, cəmiy-

yətin mənəvi həyatında və bütövlükdə ictimai tərəqqidə ləngidici qüvvəyə 

çevrilir.  

Ruh və  nəfs dünyası, insanın daxili aləmi, mənəvi həyatı çox vaxt 

müqəddəslik duyğusunun, dini hissin yerini tutmuş, zəbt etmiş olan dini 

institutlarla (məsələn, kilsə) əlaqələndirilir. Lakin əslində belədirmi? Əmin 

ər-Reyhani bu məsələni belə qoyur: “Sual ortaya çıxır ki, görəsən bizim 

ruhi istəklərimiz yalnızca Məsihə  və ya Ana Kilsəyə dönməkləmi həyata 

keçir? Onlar (ruhi istəklərimiz) möhkəm elmi əsasa malik olmalıdırmı? 

Onlar həqiqətənmi yalnız Şərqdən gəlib? Ya da zəruri olaraq mistisizmin 

və okkultizmin gizli mənbələrindənmi törəyib?”.

1

2

 O, dini mərasimçiliyə və 

mövhumata qarşı  çıxır. Lakin digər tərəfdən də, maddiləşmiş, cansızlaş-

mış, qanadları qırılmış bir həyatı qəbul edə bilmir.  Əmin ər-Reyhani yazır: 

“Umapati “Qəlbin aydınlanması” fəslində “bədən qəlblə vəhdətdə yaşayır; 

demək ki, cisimləşmiş  qəlb xalis düşüncə ilə  vəhdətdə yaşayır”, – deyir. 

Bu spirituallığın ən yüksək və ən gözəl formasıdır. Bu ilahi əsasa yalnızca 

bəsirət yolunu sədaqətlə izləyənlər, göz və qəlb arasındakı qaranlığı körpü 

ilə birləşdirən, işığı axtaranlar nail ola bilərlər. Zira, bu işıqsız heç bir şey 

görmək mümkün deyil. Lakin bütün qarşında olanlarda mövcud olan və 

adi spirituallıq adlandıra biləcəyimiz  şey də var. İçimizdəki işığı  kəşf et-

mək üçün dövrlərin praktiki ruhuna güzəştə getməkdən qorxmamalıyıq”.

 

1

3

 

Praktik məsələləri, yer işlərini ancaq sezgi ilə, fəhmlə görmək müm-

kün deyil. Burada praktik ağıl daha gərəklidir. Amma təbii ki, fəhmin də 

öz yeri var. Daha doğrusu, hər işi sadəcə məntiqlə, hesablama ilə görmək 

                                                 

1

 Yenə orada. 

2

 Yenə orada, s. 10. 

3

 Yenə orada, s. 12. 

---

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

97

mümkün deyil. Qəlb burada da rasional düşüncənin köməyinə gəlir. Əslin-

də bizim “qəlb” dediyimiz – qeyri-şüurinin iştirakına işarədir. Fəhm insa-

nın yaşadığı həyat dövründə toplanmış, hissi və ruhi təcrübənin aşkarlan-

mamış bazasının rasionallaşdırmadan, elə qeyri-şüuri haldaca istifadə 

olunmasıdır. Lakin praktik fəaliyyətdə  məntiq, təhlil və  fəhmlə yanaşı, 

başqa bir ruhi amil də iştirak edə bilər: bu – şövqdür, həvəsdir. İnsan bir işi 

həvəssiz və ya həvəslə görə bilər. Həvəs işə əlavə işıq salır. Həvəs və il-

ham olduqda insan gördüyü işdən həzz alır və bu, insana əlavə energetik 

impuls verir. Yeknəsəq işdən fərqli olaraq yaradıcı komponent ortaya çıxır 

və təkmilləşmə, inkişaf üçün əsas yaranır. İlham faktoru olmasa, insan öz 

ənənəvi, normal vəziyyətindən daha yüksək energetik səviyyəyə qalxmasa, 

yaradıcılıq da olmaz, yenilik də.   

İnsan heç də  həmişə eyni bir halda ola bilməz. Yəni cismani var-

lığını unutmaq və ümumiyyətlə bu fani dünyanın fövqünə qalxmaq xüsusi 

psixoloji hazırlıq tələb edir. Hətta ən kamil sufilər belə  heç də bütün ömrü 

boyu vəcd məqamında olmurlar, ola da bilməzlər. Hansı yüksəkliklərə 

qalxsalar da, gec-tez öz bədənləri və cismani ehtiyacları çərçivəsinə qayıt-

maq məcburiyyətindədirlər. Düzdür, bir dəfə uca səmaları seyr edən, öz 

qəlbinin dərinliklərinə enən, sonsuzluğa qatılan insan üçün adi normal in-

sani həyat az qala bir əskiklikdir və sufi öz normal vəziyyətindən utandığı-

na görə, öz təlimində onu heç yada salmır. Digər tərəfdən, onlar təkcə öz-

ləri üçün deyil, başqaları üçün də yaşamalı olduqlarını unudublar. Başqala-

rı, yəni ömründə heç bircə dəfə də uca səmaya, Haqqın dərgahına yüksəl-

məmiş normal insanlar isə öz adi həyatlarını imanlı bir insan, bir müsəl-

man kimi yaşamaq istəyirlərsə, onlara düzgün yolu kim göstərməlidir? Be-

lə hallarda bələdçilik fiqhin, şəriətin üzərinə düşür. Yəni Haqq yolu göstə-

rənlər özləri də iki yerə ayrılırlar. Birincisi, ancaq seçilmiş insanlar üçün 

olan, ruhani işıqlanma yolunun təbliğatçıları və ikincisi, insanlara qəlbində 

sevgi və işıq olmadan, müəyyən şəriət qaydaları çərçivəsində yaşamağı öy-

rədən fəqihlər, şəriətçilər. Birinci yol insanın Allahla bilavasitə rabitəsini, 

ikinci yol isə vasitəli rabitəsini nəzərdə tutur. Çünki Qurana şərh vermək, 

hədisləri mənimsəmək və şəriəti gözəl bilmək hamıya müyəssər olmadığı-

na görə, ilahiyyatçılara, qazilərə, fəqihlərə və s.-lərə ehtiyac yaranır.  

Xristianlıqda da (orta əsrlərdə) buna bənzər vəziyyət var idi. Düz-

dür, burada əsasən ikinci yol, yəni müəyyən həyat tərzinin, yaşam qaydala-

rının kilsə tərəfindən işlənib hazırlanmış və ehkama çevrilmiş meyarlar sis-

---