Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

89

yazır: “Dövrün filosofları fəlsəfəni nəinki dinin xidmətindən azad etdilər, 

hətta ümumiyyətlə ondan uzaqlaşdırmağa çalışdılar və elmin, texnikanın 

inkişafı bunun üçün əlverişli zəmin hazırlamış oldu”.

9

1

 Bununla belə, fəlsə-

fə o dövrdə bir-birinə  nəzərən müstəqil surətdə mövcud olan elm və din 

arasında əlaqələndirici rol oynayırdı. Elm getdikcə daha çox rasionallaşsa 

da, insan idrakının imkanlarının məntiqi təfəkkür çərçivəsindən kənara 

çıxdığını  fəlsəfə ona xatırlatmaqla yanaşı, həm də  gələcək elmin inkişaf 

potensialının daha böyük mənbələrini nişan verirdi.  

Orta əsr islam fəlsəfəsində işlənib-hazırlanmış fərqli dünyagörüşü və 

fərqli metodologiya aşkar və ya qeyri-aşkar şəkildə Qərb düşüncəsinə keç-

miş, amma aparıcı xətt kimi deyil, ikinci planda inkişaf etmişdir. Q.Leyb-

nisin, N.Malbranşın bir sıra ideyaları yeniplatonçuluqla yanaşı, həm də is-

lam fəlsəfi fikrinin bir növ davamı kimi Qərbdə də yayılmışdır. Amma ən 

böyük qayıdış fenomenologiyadır. Belə ki, məhz fenomenologiya empiriz-

min və sensualizmin fövqünə qalxmaqla yanaşı, rasionalizmin də fövqünə 

qalxmağa cəhd göstərmişdir. Bu, əslində idrakın mahiyyətini kənar şeylə-

rin təbiətində deyil, insanın öz təbiətində, daha doğrusu, insan ilə dünya 

arasında universal kosmik rabitədə axtarmaqla bir növ Platon epistemolo-

giyasına qayıdış, inikas təliminin yenidən “tanıma” mexanizmi ilə əvəzlən-

məsi cəhdidir.  

 

Yeni biliklərin və nəzəriyyələrin elmi ictimaiyyət üçün əlçatan, anla-

şılan bir dilə salınması elmin özünün ictimailəşməsinə, tətbiq üçün “açıl-

masına” xidmət edir. Rasionallaşmayan, elmi ictimaiyyətin qəbul etdiyi bir 

dildə, ənənəvi elmi terminologiyadan istifadə etməklə nəşr olunmayan bir 

bilik, yaxud ideya, nəzəriyyə elmə aid hesab olunmur. Kimin isə  fərdi-

subyektiv aləmində mövcud olan, elmin öz dilində, yəni müvafiq termino-

loji kontekstdə ifadə olunmayan hər hansı fikir hadisəsi hələ böyük elmin, 

ümumictimai elm hadisəsinin tərkibinə daxil deyil. Görünür, məhz bu sə-

bəbdəndir ki, bir çox alimlər elmi dilə, ümumiyyətlə dil faktına çox böyük 

əhəmiyyət verirlər və burada dilçilərin məna axtarışı ilə elmşünasların ade-

kvat söz axtarışı bir-birini tamamlayır.

9

2

 “Söz və  məna”, “işarə  və  məna” 

                                                 

1

 K. Bünyadzadə. Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk. Bakı, 2006, s. 108. 

2

 Л.Витгенштейн.  Логико-философский  трактат,  М.,  Лотос, 1999; Л.Витгенш-

тейн. О достоверности //Философские работы. Часть 1, М., Гнозис, 1994, с. 323-405; 

М.  Хайдеггер.  Письмо  о  гуманизме // Время  и  бытие.  Статьи  и  выступления.  М., 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

90

problemləri kontekstində aparılan tədqiqatlar da adi danışıq dilindəki söz-

lərin elmi terminlərə çevrilə bilməsi imkanları, dilin məna yükü və elmi 

məna arasındakı münasibətlər də  həm dilçilər, həm də elmşünaslar 

tərəfindən araşdırılan problemlər sırasındadır.

9

1

  

Elmi yaradıcılığa bütövlükdə yanaşdıqda, məntiqdənkənar – qeyri-

müəyyən idraki proseslər iki mərhələdə  nəzərdən keçirilə bilər. Birincisi, 

yeni biliyin alınmasına qədərki mərhələ, ikincisi, biliyə məntiqi don geydi-

rildikdən sonra (daha doğrusu, eyni vaxtda) onun adekvat sözlə ifadə olun-

ması, yəni dilin özündə saxladığı qeyri-müəyyənliyin aradan qaldırılması 

prosesi. Hər iki mərhələdə  aşkar olmayanın aşkarlanması, sərhədlənməsi 

və fikir fəzasında lokallaşması nəzərdə tutulur. Dildəki qeyri-müəyyənliyin 

aradan götürülməsi, adi danışıq dilindəki məna spektrindən ancaq bir kon-

kret çaların seçilməsi prosesi linqvistik analizdə  əsas problemlərdən bi-

ridir.  

Hər iki mərhələdə qeyri-şüuri məqam iştirak edir: birinci mərhələdə 

fərdi miqyasda, ikinci mərhələdə sosial idrakın  əlaməti, kollektiv qeyri-

şüuri kimi. Aşkarlanmayan idraki proseslərin, qeyri-şüuri aktların elmi 

yaradıcılıq prosesində iştirakı və onların hansı isə üsullarla tənzimlənməsi 

və təsviri haqqında müasir psixologiyada geniş müzakirələr gedir.

9

2

  

                                                                                                                

Республика, 1993; Ж.  Деррида.  Письмо  и  различие.  М.,  Академ.  Проект, 2007; 

Х.Патнем.  Значение  и  референция // Новые  в  зарубежной  лингвистике.  М., 1982, 

Вып. 13; Н.Хомский. Аспекты теории синтаксиса. М., 1972; Ю.Л.Курикалов. От слов к 

логосу (этюд философской герменевтики) // ЛОГО

Σ. Ленинградские международные 

чтения  по  философии  культуры.  Книга 1: Разум,  духовность,  традиции.  Л.,  Изд-во 

Лен.Унив-та, 1991, с. 178-198; Н.Автономова.  Познание  и  перевод.  Опыты  филосо-

фии языка. М., РОССПЭН, 2008.  

1

 Н.Мулуд.  Анализ  и  смысл.  Очерк  семантических  препосылок  логики  и 

эпистемологии. М., «Прогресс», 1979; М.Фуко. Слова и вещи. М., 1977; Ж.Делез. Ло-

гика смысла. М., «Академия», 1995; Концептуализация и смысл. Новосибирск, Нау-

ка, 1990; М.А.Розов. Знание и механизмы социальной памяти // На пути к теории на-

учного знания (отв. ред.: В.И.Корюкин). М., Наука, 1984; F. İsmayılov. Dil və idrak // 

Dilin metafizikası. Linqvistik analiz fəlsəfəsinə dair etüdlər. Bakı, 2002; S.Xəlilov. Dil, tə-

fəkkür və bilik şəxsi və ictimai praktika kontekstində. – Dil haqqında düşüncələr // «Fəlsəfə 

və sosial-siyasi elmlər» jurnalı, 2003, № 3-4, s. 115-129. 

2

 В.Н.Пушкин,  Г.В.Шавырина. Саморегуляция  продуктивного  мышления  и  проб-

лема  бессознательного  в  психологии // Бессознательное:  природа,  функции,  методы 

исследования.  Том  первый.  Тбилиси, «Мецниереба», 1978, с. 770; Э.Б.Финкельш-

тейн. Проблема бессознательного и фундаментальные принципы физики // Бессозна-

тельное:  природа,  функции,  методы  исследования.  Том  четвертый.  Тбилиси, 

«Мецниереба», 1985, с. 341-352. 

---