Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bilik – Elm – Bilik
- Elm haqqında elm
Bilik – Elm – Bilik
101 rasionallığa olan inamdır. Bu mənada rasionalizmin özünü, yəni məntiqin mütləqləşdirilməsini də məntiqə pərəstiş kimi, bir inam forması kimi gö- türmək olar. Biz məntiqin prinsiplərini qəbul edirik. Niyə, nəyə görə bunu hamı dinməz-söyləməz qəbul edir? Bu nədir? Əslində bu da inamdır... Həm də elə bir inam ki, heç müzakirəsinə ehtiyac duyulmur. Əvvəla, hissi təcrübədən alınan biliklərə sadəlövh realizm səviyyə- sində bir inam var. İkincisi, bu yolla alınmış empirik biliklərin məntiqi təh- lili və ümumiləşdirməsi sayəsində əldə edilən nəzəri müddəaların həqiqili- yinə də bir daxili inam var ki, bu da əslində məntiqə olan inamdır. Bu, ra- sional idrakı müşayiət edən bir inamdır. Bu yerdə – dini hissə münasibət kontekstində Con Lokkun əqlə üstünlük verən rasionalist konsepsiyası ya- da düşür. O dini inama qarşı çıxmasa da, əqli və biliyi inamdan üstün tutur: «İnam heç vaxt bizi biliklərimizə zidd olan bir şeyə əmin edə bilməz». 1 1
Amma ümumiyyətlə insan idrakının hər iki pilləsində (hissi və rasi- onal) qeyri-aşkar şəkildə iştirak edən inam özü də dövrün ümumi ab-hava- sına, prioritet ümumi düşüncə üslubuna uyğun surətdə dəyişir. Kun termi- nologiyası ilə desək, inam da paradiqmaya daxil olur və o dəyişiləndə, inam da dəyişir. Qaliley-Nyuton mexanikası üzərində köklənmiş bir dün- yagörüşü həmin bu paradiqma çərçivəsində fəaliyyət göstərən bütün idraki prosedurların həqiqiliyini qəbul edir. Amma bu paradiqmanın yetişdirdiyi “normal elm adamının” Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinə və ona əsasla- nan bütün sonrakı elmi prosedurlara inanmağı gəlmir. Ənənəvi düşüncədən kənara çıxan, fikirdə köklü, inqilabi dəyişiklik tələb edən nə varsa, hamısı şübhə ilə qarşılanır. Ta o vaxta qədər ki, bu yeni nəzəriyyə özünü təsdiq edir və ya başqa sözlə desək, özünə inam yaradır. Təsadüfi deyil ki, İ.La- katos bu cür dəyişikliyi dini inamın dəyişilməsi ilə müqayisə edir. 1 2 Daha doğrusu, Lakatos burada Kunun mövqeyini ifadə edir. K.Popper təliminin Kun tərəfindən tənqid olunan “sadəlövh falsifikasionizm”dən fərqli olaraq, başqa bir cəhəti – məhz elmi inqilablara biliyin inkişafında rasional rekonstruksiya kimi baxmaq təşəbbüsü isə müsbət qiymətləndirilir. 1 3 İnsan bildiyinəmi, yoxsa bilmədiyinəmi daha çox inanar? Əslində
1
с.671. 2
АСТ, 2001, c. 275. 3 Yenə orada. Elm haqqında elm
102
insan nəyi isə bilik kimi qəbul edirsə, deməli, ona inanır. Yəni onun doğru- luğuna inanır. U.Ceyms yazır: «Praktik nöqteyi-nəzərdən bizim dərk olun- maz obyektlərin mövcudluğuna inamımız bu obyektlər bizim idrakımız üçün əlçatan olsa idi, onlar haqqında biliklərimizə tam ekvivalentdir». 1 1
gər amerikan filosofu C.Santayananın fikrinə görə, ümumiyyətlə heç bir obyekt haqqında bilik həqiqi ola bilməz. O da Platon kimi hissi təcrübədən alınan bilikləri rəy adlandırır və belə hesab edir ki, o, ancaq insanın inamı (belief) sayəsində bilik kimi dəyərləndirilir. İnam güclü olanda, bilik ehkama çevrilir. 1 2 Təsadüfi deyildi ki, C.Santayana hər hansı bir biliyi nisbi hesab edir və onu ehkamlaşdırılmasını «heyvani inam» adlandırır. Söhbət nisbi biliyin nə dərəcədə həqiqətə uyğun olmasından gedir. Axı, bilik şübhə ilə əkizdir. Hüseyn Cavid nahaq demirdi ki, “mərifət nuru şübhədən parlar”. 1 3 Yaxud Dante deyir: “Şübhə mənə heç də bilikdən az həzz vermir”. Öyrənmək, bilmək, dərk etmək yolu ilə mütləq həqiqətə çat- maq mümkün deyil. Nəyi isə öyrəndikcə problemlər azalmır, əksinə, artır, yeni suallar ortaya çıxır. Amma öyrənməyə cəhd etməsən, araşdırmasan, sual da çıxmır, şübhə də yaranmır. Təsadüfi deyil ki, “düşünürəmsə, demə- li, varam”, – deyən Dekartdan neçə əsr əvvəl Avqustin “şübhələnirəmsə, deməli, varam”, – deyirdi. 1 4 Əslində elmi skeptisizm həqiqətə çatmağın mühüm şərtlərindən, va- sitələrindən biridir. Təsadüfi deyildir ki, K.Popper hər hansı bir müddəanın təkzib olunma imkanını elmiliyin mühüm şərtlərindən biri kimi irəli sürür- dü. 1
İ.Lakatosun da vurğuladığı kimi, biliyin intellekt vasitəsi ilə əsaslan- dırılması həmişə sual altında olmuşdur. 1 6
skeptisizm artıq bir metodoloji prinsip kimi formalaşmışdı. Bəli, şübhəçilik elmi idrakın zəruri komponentlərindən biridir. Lakin idrak xaricində, nəyi isə dərk etməyə heç cəhd belə göstərmədən ona inan- maq və ya inamsızlıq göstərmək tamamilə başqa bir şeydir. Biz burada el- mi skeptisizmdən deyil, mənəviyyat müstəvisində inamsızlıqdan danışırıq.
1 У.Джеймс. Многообразие религиозного опыта. М., 1993, c. 51. 2 Д.Сантаяна. Скептицизм и животная вера. СПб., 2001, c. 7. 3 Hüseyn Cavid. İblis // Seçilmiş əsərləri. Bakı, Çaşıoğlu, 2004. 4 А. Августин. Исповедь. Москва: Канон+, 1997, с. 320. 5 K.Поппер. Логика и рост научного знания. Избранные работы. М., 1983, c. 379. 6 И.Лакатос. Наука: разум или вера? c. 273. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|