Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bilik – Elm – Bilik
- Elm haqqında elm
- ELM VƏ ONUN İNKİŞAF YOLU
- Elmin inkişaf qanunauyğunluğu
- Elm yolu bumeranqı xatırladır, nə qədər çox uzağa getsən, bir o qədər ilkin əsaslara qayıdırsan.
Bilik – Elm – Bilik
123 dövrdə elmə və fəlsəfəyə münasibət çox gözəl görünür. Pifaqor adamları məqsəd və fəaliyyətinə görə üç qrupa bölür və onları obrazlı surətdə səciy- yələndirmək üçün Olimpiya oyunlarına gələnlərlə müqayisə edir. Burada bir qisim adamlar öz fiziki imkan və qabiliyyətlərini nümayiş etdirərək ya- rışırlar. Digərləri buraya ticarət məqsədilə gəlirlər. Üçüncülər isə yalnız müşahidə edirlər. Pifaqora görə, həyatda da belədir. Kimlərsə şöhrətin, kimlərsə var-dövlətin qulu olur. Lakin elələri də var ki, yalnız kənardan seyr edirlər və yeganə məqsədləri həqiqəti aşkara çıxarmaqdır. Bu üçüncü- ləri Pifaqor filosof adlandırırdı. Burada fəlsəfə həm də “təmənnasız elm” mənasında başa düşülür. Son məqsəd əldə olunan biliklərdən hansı sahədə isə istifadə etmək yox, həqiqətin özüdür. İnsan həqiqətə qovuşanda mənən saflaşır. Dünyanı, təbiəti dəyişmək məqsədini qarşıya qoymasa da, heç ol- mazsa dünyanın, təbiətin ahəngini dərk edir və bu ahəngə uyğunlaşmaq imkanı əldə edir. Burada Heraklitin məşhur “təbiətlə həmahənglik” prin- sipi yada düşür... Lakin insan hər cür istiqamətli fəaliyyətin subyekti olduğundan də- yişdirilmiş insan mənəviyyatı istər-istəməz dünyanın da dəyişdirilməsinə gətirir. Lakin bu tarixi proses birdən-birə həyata keçmir. Təməli qədim Şərqdə qoyulan, antik dövr və orta əsr Şərq təfəkkür tərzinin süzgəcindən keçən bilik-əməl problemi Yeni Dövrdə yeni çalarlarla zənginləşərək bir sıra müvəffəqiyyətlər gətirsə də, özünün tam elmi həllini hələ də tapma- mışdır. Tarixi vərəqləmək və onun dərslərini nəzərə almaq bu problemin həlli üçün mühüm şərtdir. Bütün bu deyilənlərdən sonra, bir daha orta əsr Şərqində bi-lik və əməl probleminin necə həll olunması məsələsinə qayıtsaq, görərik ki, mə- sələnin bu gün üçün düzgün sayılan həlli elmi biliyə üstünlük və müstəqil- lik verilməsi, o dövr üçün hələ tez idi. Elmin texniki tərəqqini qabaqlaması yalnız XX əsr üçün səciyyəvi olan bir hadisədir və əksər tədqiqatçılar elmi-texniki inqilabın mahiyyətini məhz bununla izah edirlər. Elmi yalnız mədəni sərvət kimi başa düşmək, ondan heç bir maddi səmərə və tətbiq gözləməmək, ona tam təmənnasız münasibət bəsləmək ayrı-ayrı adamlara xas ola bilər, lakin dövlət belə mövqedən çıxış edə bil- məz. Alimə ola bilsin ki, yalnız hikmət, dövlətə isə həm də güc lazımdır. Şərqin ənənəvi təfəkkür tərzini müasir dövrdə dövlət siyasəti miqya- sında təbliğ edən mütəfəkkirlərə hələ rast gəlmək mümkündür. Görkəmli hind filosofu və siyasi xadimi M. Qandi elmdən maddi qüvvə mənbəyi
Elm haqqında elm
124
kimi, texniki tərəqqi naminə istifadə etməyin ardıcıl əleyhdarı olmuşdur. O, bu mövqeyi hər cür zorakılığa qarşı mübarizə proqramına uyğun olaraq seçmişdir. Onun fikrincə, insanlara qüvvət deyil, şəfqət lazımdır. Zorakılı- ğın qarşısını zorakılıqla almaq mümkün deyil. Lakin bəşər tarixi, həyat təcrübəsi göstərir ki, zorakılıq əleyhinə uğurla mübarizə apara bilmək üçün də güclü olmaq lazımdır. XX əsrin bö- yük mütəfəkkir-şairi H.Cavid ənənəvi Şərq fəlsəfəsini real həyat mövqe- yindən nəzərdən keçirərək zorakılıq ideyası ilə yanaşı maddi təməldən ay- rılmış həqiqət ideyasını da tənqid etmiş, bütün yaradıcılığı boyu kitabla qı- lıncın, həqiqətlə gücün vəhdəti ideyasını bədii şəkildə tərənnüm etmişdir. Ən başlıcası isə budur ki, H.Cavid yaradıcılığında bu ideya orta əsrlər üçün səciyyəvi olan fərdi bilik və əməlin vəhdəti ideyasından fərqli olaraq bir şəxs miqyasından kənara çıxır, ictimai qrup, xalq, ölkə miqyasında irəli sürülür. Ən müasir dövrdə gücü simvolizə edən daha artıq qılınc yox, elm ol- duğundan, Hüseyn Cavidin “həqiqət və gücü birləşdirmək” ideyasını da el- min düzgün mənəvi prinsiplər əsasında yönəldilməsi kimi başa düşmək olar.
XXI əsrdə Şərq ölkələrində qarşıda duran ən əsas vəzifələrdən biri məhz fərdi yaradıcılıq potensialından ictimai güc faktoruna keçiddir. Söhbət hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi tərəfindən irəli sürülən və XVII əsrdə F.Bekon tərəfindən təkrar olunan “bilik – qüvvədir” həqiqətinin yeni inkişaf mərhələsində “elm – ictimai qüvvədir” həqiqətinə transformasiya- sından gedir.
ELM VƏ ONUN İNKİŞAF YOLU
Elm yolu bumeranqı xatırladır, nə qədər çox uzağa getsən, bir o qədər ilkin əsaslara qayıdırsan. Əbu Turxan Elm və onun inkişaf yolu
127 Elm anlayışı Müasir dövrdə elmin böyük rolunu hamı etiraf edir. Hər bir insan öz şəxsi həyatında elmin bu və ya digər nəticələrindən istifadə edir və elmi- ləşmiş texnogen mühitsiz insanı təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin bu- nunla belə, insanların böyük əksəriyyəti bilavasitə elmdən uzaqdırlar və hətta elmə qarşı tam bir etinasızlıq şəraitində yaşayırlar. Bu mühit artıq bi- zimdir. Yeni nəsil bu mühiti hazır şəkildə mənimsəyir və onun üçün o, bir növ təbii mühitdir. Ancaq tarixi aspektdə yanaşdıqda, həyata retrospektiv münasibət zamanı aydın olur ki, vaxtilə nə televizor, nə telefon, nə avto- mobil olub. İnsanlar hətta ən böyük məsafələri də ayaqla və ya ən yaxşı halda at və dəvə ilə qət ediblər. Bircə gün elektrik olmayanda, insan həyatı öz normal ritmindən çıxır və dözülməz hala gəlir. Amma biz heç düşün- mürük də ki, bu “norma” ancaq son əsrlərdə formalaşıb. Ona qədər isə neçə minilliklər ərzində həyatın başqa normativləri mövcud olub. Bəli, elmin nəticələri həyatımıza o dərəcədə üzvi surətdə daxil olub ki, biz onlardan istifadə edərkən nə onların əsasında duran elmi ideyaları, nə də bu kəşflərin müəllifi olan elm adamlarını xatırlayırıq. Yəni əslində elm harada isə arxa plandadır. Görüb qurtardığı işləri insanların ixtiyarına buraxıb, indi yeni işlərlə məşğuldur. Cəmiyyət bu yeni işlərdən xəbərsiz- dir; bu yeni işlər ancaq kiçik bir qisim insanların – elm adamlarının maraq dairəsindədir. Yəqin bir vaxt gələcək, bugünkü elmin nəticələri də ictimai həyatda realizasiya olunaraq elm çevrəsindən kənara çıxacaq və ictimai-tə- bii mühitin, ikinci təbiətin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevriləcəkdir. Və onda bu “yeni işlər” də köhnələcək, elmin ön cəbhəsindən uzaqlaşaraq özünün elmdən kənar həyatını yaşayacaqdır. Yəni texnikada, texnologiyada, isteh- salatda və ya hər hansı bir xidmət sahəsində realizasiya olunacaq, özgələş- miş hala düşəcəkdir. Yaxud potensial imkan kimi, sadəcə elmin hələ tətbiq olunmamış, reallaşmamış məhsulu – elmi bilik kimi saxlanılacaqdır. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|