Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

131

 

müxtəlif aspektlərdə öyrənilməsindən alınan nəticələrə əsaslanmaq, onları 

ümumiləşdirmək əvəzinə, bir-biri ilə əlaqəsiz olan aspektlərdən yalnız biri-

nə çevrilmişdir. Bu cür vəziyyət fəlsəfə ilə digər konkret elmi sahələr 

arasındakı məlum münasibətə qətiyyən uyğun gəlmir. 

 Burada əsas tədqiqat prinsipi elmin müəyyən bir xüsusiyyətlərini ön 

plana çəkmək və onun digər sistemlərlə əlaqəsini bu baxımdan izah etmə-

yə çalışmaqdır. Lakin aşağıda göstərəcəyimiz kimi, elm qeyri-bircins feno-

menoloji sistem olduğundan onun mahiyyəti təsadüfi seçilmiş  hər hansı 

xüsusiyyətə görə – bu xüsusiyyət nə qədər  əsas olursa olsun – müəyyən-

ləşdirilə bilməz. 

Sərlövhəsinə görə elmin metodoloji prinsiplərinə həsr olunmuş əsər-

lərdə adətən heç də bütövlükdə «elm» sistemi yox, onun tərkib elementləri 

olan tədqiqat üsulları və elmi yaradıcılıq xüsusiyyətləri öyrənilir. Bununla 

belə, metodologiyanın müxtəlif elmi sahələr üçün eyni xarakter daşıması 

elmin müvafiq cəhətləri üçün bəzi ümumiləşdirmələr aparmağa və alınmış 

nəticələrdən elmşünaslıqda istifadə etməyə geniş imkan yaradır. Lakin çox 

təəssüf ki, metodoloji tədqiqatların nəticələrindən bütöv elm sisteminə xas 

olan cəhətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün olduqca az istifadə edilir. 

Mövcud tədqiqatlar içərisində elmin metodoloji məsələlərinə ən çox 

yaxın olan sahə onun sistemli baxımdan tədqiqidir. Bundan başqa, elmin 

tədqiqində tarixilik prinsipinin, həm də tarixi və məntiqi yanaşma üsulları-

nın öyrənilməsi də metodoloji xarakter daşıyır.  

Elmin sistemli tədqiqi hazırkı tədqiqat istiqamətləri içərisində nəzəri 

xarakter daşıması və eklektiklikdən uzaq olması ilə fərqlənir. Əgər bu sa-

hədə elmin mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün hələ ciddi addımlar 

atılmamışdırsa, bu yalnız həmin sahənin özünün və onun spesifik tətbiq 

xüsusiyyətlərinin kifayət qədər öyrənilməməsi nəticəsidir. 

Sistemli tədqiqat elmin digər aspektlərdəki tədqiqində buraxılan me-

todoloji qüsurları  aşkara çıxarmaq baxımından rasional meyar rolunu oy-

nayır. Məsələn, E.M.Mirski elmin indiyə qədərki təyinlərindən bir qismini 

sistemli yanaşma ilə müqayisə edərək yazır: «Biz «elm... (biliklərdən, mə-

lumatlardan, birgə axtarışlardan, institutlardan və s. ibarət) sistemdir» tipli 

çoxlu tərifləri, onlar sistemli yanaşmaya müraciətlə müşayiət olunsa belə, 

nəzərə almaya bilərik. Məsələ burasındadır ki, bu təriflərdə  əslində ele-

mentlər təyin olunur və «sistem» termini onlar arasında ümumiyyətlə hansı 

isə  əlaqənin olduğunu göstərir: buna görə  də, belə  təriflərin quruluşu, 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

132

sistemli yanaşma haqdakı təsəvvürlərimizə uyğun gəlmir».

1

1

 Doğrudan da, 

müəllif prinsip etibarı ilə tamamilə haqlıdır. Lakin iqtibasda göstərilən tərif 

növünü və bu növə daxil olan müxtəlif yanaşma variantlarını təkzib etmək 

və atmaq üçün təkcə onun sistemli tədqiqatın prinsiplərinə uyğun 

gəlməməsi faktı kifayət deyildir. Qəti nəticə çıxara bilmək üçün, birincisi, 

tərif növünün formasının qüsurluluğu ilə  bərabər belə forma ilə ifadə 

olunan müxtəlif yanaşma variantlarından hər birinin məzmunca da 

natamam və birtərəfli olduğu sübut edilməlidir, əks təqdirdə tədqiqatçıların 

eyni mövqeyi yenidən, başqa formada təkrar etmələri üçün əsas qalmış 

olur. İkincisi, sistemli yanaşmanın öz ümumi nəzəriyyəsi kifayət qədər də-

qiqləşdirilmədiyindən və bu yanaşma bir çox tətbiq sahələrində  hələ 

yoxlanılmadığından təkcə ona istinad edən mühakimələr tam etibarlı sayıla 

bilməz. Əksinə, hazırkı dövrdə elmə sistemli yanaşmadan alınan nəticələr 

ümumi məntiqi və tarixi tədqiqatların nəticəsi ilə üst-üstə düşərsə, bu fakt 

sistemli yanaşmanı yeni bir sahədə də özünü doğrultması baxımından daha 

çox əhəmiyyət daşımış olar. 

Elmin tədqiqindəki birtərəfli mövqelər sadəcə olaraq atılmamalıdır: 

sistemli tədqiqatda müxtəlif aspektlərdə əldə olunmuş nəticələrin hamısın-

dan istifadə edilməlidir. Ayrıca tədqiqat istiqamətlərində bütövlükdə elmin 

özü olmasa da, onun müxtəlif cəhətləri öyrənilib ki, bunları bilmədən 

«elm» sisteminin elementlərini təyin etmək mümkün deyil. Elementlər mə-

lum olmadıqda isə həqiqi sistemli tədqiqatdan heç söhbət də gedə bilməz. 

Bir sıra tədqiqat aspektlərini və onlardan alınan nəticələri tamamilə 

nəzərdən atdığına görədir ki, E.M.Mirski «elm» sistemindən danışarkən 

yalnız bəzi aspektlərin tədqiqat obyektlərini birləşdirməklə kifayətlənir və 

bununla da, özü birtərəfliliyə yol vermiş olur: «Elm dedikdə bilik və... fəa-

liyyət nəzərdə tutulacaqdır».

1

2

 Buraya, məsələn, elmin material bazası, elmi 

biliyin saxlanma formaları və sair ünsürlər daxil edilmir, halbuki, yarımçıq 

əsas üzərində sistemli təsəvvür zəruri tamlıq tələbini ödəyə bilməz. 

Bundan başqa, baxdığımız birtərəfli sistemli tədqiqat cəhdində daha 

bir tədqiqat aspektinin nəzərə alınmaması  zəruri sayılır: «...Elmi daha 

yüksək səviyyəli bir tamın yalnız hissəsi (variantı) kimi götürən modellər 

                                                 

1

 Э.М. Мирский. Системный подход в изучении науки // Системные исследования, 

М., 1973, с. 187. 

2

 Yenə orada, s. 189. 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

133

 

də bizim təhlil  sərhədlərindən kənarda qalır».

1

1

 Belə olduqda elmi bütöv 

sistem kimi səciyyələndirən xüsusiyyətlər necə öyrənilə bilər? Axı, tədqi-

qat sistemin təkcə elementlərinin yox, özünün də xassələrinin müəyyənləş-

dirilməsinə imkan verməlidir. 

Tədqiqatımızın sonrakı mərhələsində istifadə edə bilmək üçün yuxa-

rıdakı mühakimələrimizdən alınan iki nəticəni xüsusilə qeyd etmək istəyi-

rik: 

a) Sistemli yanaşma metodunun həqiqi tətbiqi zamanı əvvəlcə elmin 

əhatə etdiyi elementlər müəyyənləşdirilməlidir ki, bu da müxtəlif aspekt-

lərdəki tədqiqatların hamısını nəzərə almaq sayəsində mümkün ola bilər. 

b) Bir yox, iki cür sistem öyrənilməlidir:  əvvəla «elm» sisteminin 

özü – onun elementlərindən təşkil olunmuş sistem, ikincisi, elmin bir ele-

ment kimi daxil olduğu sistem və burada elmin yeri. 

Elmin ayrı-ayrı aspektlərdəki tədqiqində bir qayda olaraq onun yal-

nız müəyyən bir cəhəti öyrənilir; bütöv elm sisteminin tədqiqi isə kölgədə 

qalmış olur. Məsələn, «elmin tarixi tədqiqi» adı altında, adətən elmin tarixi 

əvəzinə elmi biliyin tarixi öyrənilir; halbuki, elmi bilik qlobal «elm» 

sisteminin tərkib elementlərindən yalnız biridir. Və nəzərə alınmalıdır ki, 

sistemin və onun tərkib elementlərinin nisbi müstəqil surətdə keçirdikləri 

müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri, inqilabi momentlər və s. za-

manca uzlaşmaya da bilər və çox vaxt belə də olur. Nəzərə alınmalıdır ki, 

sistem üçün ən  əsas cəhət məhz onun öz tərkib elementlərindən fərqli 

olaraq, yeni inteqrativ xassələrə malik olması şərtidir.

1

2

  

Bununla belə, bu sahədə əldə edilən nəticələr olduqca qiymətlidir və 

lazımi nəzəri ümumiləşdirmələrdən sonra «elm» sisteminin tədqiqi üçün 

də zəruri olan bir sıra nəticələr alına bilər. Belə ki, bütöv «elm» sisteminin 

keçdiyi əsas tarixi mərhələlər yalnız konkret elmi yaradıcılıq xüsusiyyətlə-

rinin, istifadə edilən elmi idrak metodlarının, elmi biliyini toplanma və 

saxlanması vasitələrinin, informasiya mübadiləsi və s. Cəhətləri müxtəlif 

dövrlərdə  və müxtəlif ictimai-iqtisadi şəraitlərdəki vəziyyətlərinə görə 

müəyyənləşdirilə bilər. 

«Elm» sistemində başlıca özək elementlərindən (sistemin kompo-

nentlərini  şərti olaraq «özək elementləri» və  «əlaqə elementləri» kimi iki 

                                                 

1

 Yenə orada, s. 188. 

2

 В.Г. Афанасьев. Научное управление обществом. М., 1968, с. 7. 

---