Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

140

tədqiqat da əsla mövcud ola bilməzdi. Lakin biz bu istehlak şeylərinin is-

tehsalı prosesini və ya müvafiq istehsalçıları elmi tədqiqat sisteminə daxil 

etmirik və bu zaman qəbul olunur ki, elmi işçilər pul qazanmaqla özlərini 

təmin etmiş olurlar. Konkret elmi tədqiqat sisteminə daxil olan cəmi bir 

element – maaş bütün istehlak məsələlərini təmsil edir ki, bu da baxdığı-

mız sistemin başqa əlaqədar sistemlərə nəzərən nisbi müstəqilliyini təmin 

etmiş olur.  

Zehni və fiziki əmək bölgüsü ümumi şəkildə xeyli qədim tarixə ma-

lik olsa da, konkret elmi fəaliyyətlərin nisbi qapalı sistem səviyyəsinə qə-

dər yüksəlməsi prosesi hələ heç də bütövlükdə həyata keçməmişdir. Opti-

mal elmi siyasət yeridildikdə alimin şəxsi və ictimai həyatda ehtiyacları ilə 

əlaqədar məsələləri dövlət özü həll edir və elmi işçilərin bu məsələlərə 

vaxt itirməsinə ehtiyac qalmır. Əks halda elmi işçilər, incəsənət xadimləri 

və s. öz əsas peşələrindən başqa, həm də özlərini dolandırmaq haqqında 

düşünməli olurlar. Bu hal indi kapitalizmdə qismən mövcuddur. Belə ki, 

elmi işçi öz yaşayışı üçün lazım olan gəliri başqa sahələrdə yox, məhz elmi 

sahədəki fəaliyyəti ilə qazana bilər. Lakin bu qazanc haqqında hər halda 

düşünmək lazım gəlir və o həmişə eyni miqdarda olmayıb, bəzən təsadüf-

lərdən də asılı olur. Nəticədə elmə müstəqil sistem kimi baxmaq mümkün 

olmur. Tarixi tədqiqat göstərir ki, indiki dövrdə konkret elmi fəaliyyətin iki 

müxtəlif inkişaf səviyyəsinə uyğun olan formaları paralel şəkildə mövcud-

dur. Yəni elmi iş həm peşə, vəzifə kimi, həm də ancaq mənəvi-intellektual 

ehtiyac kimi bəzi alimlər, məsələn, Vayskopf, elmi fəaliyyətin missiyadan 

peşəyə çevrilməsini yaxşı hal hesab etmir. 

Ümumiyyətlə, elm və texnikanın inkişafı ictimai tərəqqidə qlobal 

mövqe tutsa da, onların konkret mövcudluq formaları müxtəlif quruluş xü-

susiyyətlərinə malikdir və bu müxtəlifliyi elm və texnikanın ümumi qlobal 

inkişafının nəticəsi kimi izah etmək olur; sistemin tam qapalı olmaması və 

digər  əlaqədar sistemlərdə baş verən dəyişilmələrin təsiri bütün aşkarlığı 

ilə özünü məhz burada göstərir. 

Yuxarıdakı mühakimələrdən aydın olur ki, elmin konkret mövcud-

luq formalarını öyrənmədən, onun hərəkətverici qüvvələrini, onunla bila-

vasitə  əlaqədar olan maddi elementlər çoxluğunu (qeyri-maddi ünsürlər 

olan elmi bilik və elmi idrakdan fərqli olaraq) təhlil etmədən “elm” anlayı-

şının mahiyyətini müəyyənləşdirmək cəhdləri, doğrudan da, müvəffəqiy-

yətsizliklə  nəticələnməli imiş. Elmi yalnız bilik kimi, onun tərkib hissəsi 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

141

 

kimi öyrənmək və ya onu təkcə qnoseoloji aspektdə təqdim etmək bir sıra 

dəfolunmaz çətinliklər törədir ki, bunların da ən əsası inkişafın və ya elmi-

texniki tərəqqinin sosioloji problemlərini düzgün qoya bilməməkdir. 

Fəlsəfi ədəbiyyatda elmin sosiologiyasına dair yazılmış bir sıra əsər-

lərdə bu problemin bəzi cəhətləri öz ətraflı  və düzgün elmi izahını tapsa 

da, elmin daxili sosial ünsürləri, bu ünsürlərin formalaşma xüsusiyyətləri 

və tarixi inkişaf qanunauyğunluqları çox az öyrənilmiş  və ya heç tədqiq 

olunmamışdır. Halbuki elmin sosial bir sistem kimi öyrənilməsi onun əsas 

və köməkçi sosial komponentlərinin müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Be-

lə ki, müasir mənada ümumictimai elmi tərəqqidən danışmaq üçün ilk növ-

bədə elmi fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən sosial mövcudluq şərtlə-

rini öyrənmək tələb olunur. Yalnız bunun sayəsində ayrı-ayrı elmi işçilərin 

fərdi elmi fəaliyyətinin birləşərək qlobal, ümumictimai elmi fəaliyyət pro-

sesini necə əmələ gətirdiyini düzgün təsəvvür etmək olar. Yalnız elmdə so-

sial ünsürlərin rolunu və funksiyasını düzgün qiymətləndirmək sayəsində 

elmi fəaliyyətin zəruri tərkib hissəsi olan elmi idrak prosesi ilə bu proseslə-

rin toplusu, həm də sadə toplu deyil, üstəlik özünəməxsus rabitə vasitələri-

ni də əhatə edən sosial sistem arasındakı əlaqəni düzgün başa düşmək olar. 

“Elm” sisteminin sosial ünsürlərə malik olması elmin sosiologiya-

sında əsas sahələrdən birini təşkil etsə də, bu məsələ elmin problemlərin-

dən yalnız biridir. Ümumiyyətlə elmin ictimai həyatla bağlılığı üç ardıcıl 

mərhələyə bölünə bilər. 

 

1.  İctimai həyatın, mövcud mədəni səviyyənin, texnikanın elmin 

mövzusuna, onun müvafiq dövr üçün səciyyəvi olan problemlərinin müəy-

yənləşməsinə təsiri. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, icti-

mai tələbat elmin inkişafında istənilən başqa amilə nəzərən daha böyük rol 

oynayır. F.Engelsin yazdığı kimi, “əgər texnika xeyli dərəcədə elmin və-

ziyyətindən asılıdırsa, onda elm texnikanın vəziyyət və tələblərindən daha 

çox asılıdır. Əgər cəmiyyətdə texnikaya tələb meydana gəlirsə, bu tələb el-

mi onlarca universitetin irəlilədə biləcəyindən daha çox irəlilədir».

1

1

 

2.  İctimai amillərin elmi fəaliyyətin həyata keçirilməsinə  təsiri. Bu 

amillər özü aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər: 

 

                                                 

1

 K.Marks və F.Engels. Seçilmiş məktublar. Bakı, Azərnəşr, 1955, s. 492. 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

142

a) Elmi fəaliyyətin icraçıları olan elmi işçilərin sosial vəziyyəti; on-

ların həyat tərzi və sosial-psixoloji mövqeyinin elmi işin intensivliyi və 

keyfiyyətinə təsiri. 

b) Elmi işçilərin sosial mövqeyinin onların ideologiyası və dünyagö-

rüşləri vasitəsilə elmi tədqiqatın nəticələrinin müxtəlif tətbiq variantlarının 

seçilməsinə, onların müxtəlif cür şərh olunmasına – interpretasiyasına 

təsiri. 

v) Elmi fəaliyyətin maddi təchizatı üçün zəruri olan maliyyə 

məsələlərinin ictimai quruluşun spesifikasından asılılığı. 

q) Eksperimental elmi fəaliyyətin təşkilinin mövcud texniki inkişafı 

səviyyəsindən asılılığı. 

d) Elmdə kommunikativ fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən kö-

məkçi  əlaqə ünsürlərinin zəruriliyindən irəli gələn məsələlər; kommuni-

kativ sistemin təşkil xüsusiyyətlərinin, köməkçi heyətin yerləşdirilməsi və 

maddi təminatı məsələlərinin mövcud sosial quruluşun yaratdığı imkanlar 

və qoyduğu məhdudiyyətlərlə şərtlənməsi. 

3. Elmi fəaliyyətin nəticələrinin – elmi biliklərin praktik istifadəsi-

nin mövcud sosial şəraitdən və mədəni-texniki inkişaf səviyyəsindən asılı-

lığı. Buraya ilk növbədə biliklərin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi 

prosesi daxildir ki, bu proses müxtəlif sosial-iqtisadi şəraitlərdə müxtəlif 

istiqamətlərdə  həyata keçir; yəni sosial quruluşdan asılı olaraq ya ümumi 

ictimai tərəqqinin təkanverici amili kimi, ya da bu prosesin tormozlanması 

üçün bir vasitə kimi çıxış edir. 

Lakin göstərilən mərhələlərdəki sosial əlaqələrin heç də hamısı elm 

sisteminə  şamil edilə bilməz. Burada bilavasitə elmi fəaliyyətin öz daxili 

tərəfləri ilə bağlı olan sosial münasibətləri çıxdıqdan sonra qalan münasi-

bətlər əslində elmin digər fəaliyyət sahələri ilə əlaqəsini təmin etməyə yö-

nəldilmişdir. Yalnız bu əlaqələrin hesabına elm tam müstəqil, ictimai mü-

hitdən təcrid edilmiş sahə olmayıb, vahid bütöv ictimai tərəqqi prosesinin 

ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. Doğrudur, “elmin sosiologiyası” adı 

altında baxılan mərhələlərin hamısı  tədqiq olunur. P.A.Raçkovun yazdığı 

kimi “elmin sosiologiyasının əsas məsələləri, hər şeydən əvvəl elmin icti-

mai təbiətini, onun sosial quruluşunun spesifikasını, habelə müxtəlif icti-

mai-iqtisadi formasiya şəraitində onun cəmiyyətə əks-təsirinin xarakterini 

---