Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

143

 

açmaqdan ibarətdir”.

1

1

 Lakin bu məsələlər təkcə sosial “elm” sisteminin de-

yil, habelə bu sistemin başqa sosial sistemlərlə əlaqələrinin, aralıq sahələ-

rin və s.-in də öyrənilməsini əhatə edir. Bizcə, elmin özünün sosial aspekt-

də  tədqiqi, sosial sərhədlərinin və  tərkib elementlərinin müəyyənləşdiril-

məsi problemi elmin sosiologiyası miqyasında aparılan tədqiqatlara nəzə-

rən xeyli konkretdir və buraya yuxarıda təsnif etdiyimiz mərhələlərdən yal-

nız ikincisi daxil ola bilər. 

İstər elmin predmetinin ictimai inkişaf səviyyəsinin tələblərinə 

uyğun surətdə  dəyişilməsi, istərsə  də elmin nəticələrinin ictimai-iqtisadi 

tətbiqləri ayrıca, nisbi müstəqil tədqiqat sahələrinin mövzusunu təşkil edir. 

Sosial “elm” sisteminin və ya başqa sözlə “elm” sisteminin sosial 

quruluşunun öyrənilməsi isə ümumiyyətlə götürdükdə elmi fəaliyyət sahə-

sində müxtəlif sosial təbəqə  və qrupların çalışması  və bunlar arasındakı 

qarşılıqlı əlaqə, habelə bu daxili ictimai ünsürlərin ictimai-iqtisadi quruluş-

la əlaqəsi və s. bu kimi problemləri əhatə edir, Burada bir cəhəti xüsusilə 

fərqləndirmək lazımdır ki, “sosial” sözünün geniş və konkret mənalarda iş-

lədilməsi və bu müxtəlif mənaların eyni sözlə ifadə olması baxılan prob-

lemin  şərhində  bəzi dolaşıqlıqlar yaradır. Məsələ burasındadır ki, “elm” 

sisteminin sosial quruluşundan danışarkən biz “sosial” sözünü konkret 

mənada işlədirik və buraya elmin öz ictimai təbiətindən doğan problemləri 

daxil etmirik. Lakin bir sıra  ədəbiyyatlarda “sosial” və «ictimai» sözləri 

qarışdırıldığından məsələnin qoyuluşu xeyli dərəcədə dolaşıq xarakter da-

şıyır. Məsələn, P.A.Raçkovdan yuxarıda gətirdiyimiz iqtibasda elmin icti-

mai təbiətindən danışılırdısa həmin əsərdəcə eyni mənada elmin sosial tə-

biətindən danışılır. Halbuki, “sosial” anlayışı konkret mənada başa düşü-

lərsə elm heç vaxt belə bir mahiyyətə malik olmamışdır. Doğrudur, müxtə-

lif dövrlərdə, müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalarda elmi fəaliyyət sahə-

sində çalışan adamların sosial tərkibi və s. müxtəlif olmuşdur. Lakin bu 

heç də elmin təbiətini müəyyən edən əsas cəhət deyil. Elmin ictimai təbiəti 

isə onun nailiyyətlərinin ayrıca fərdlərin deyil, onların birgə fəaliyyətinin, 

elmi kommunikasiyaların (eyni bir problemi tədqiq edən elmi işçilər qru-

punun əməkdaşlığı, biri digərinin nəticələrindən istifadə etməsi və s.), ha-

belə bir nəslin  əldə etdiyi elmi nəticələrin digər nəsillərə ötürülməsi pro-

sesinin sayəsində əldə edildiyini göstərir. Göründüyü kimi, elm üçün zəruri 

                                                 

1

 П.А.Рачков. Науковедение. М., 1974, с. 59. 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

144

şərt olan bu cəhətlər heç də sosial xarakter daşımayıb, ictimai münasibətlə-

rin digər, özünəməxsus sahəsini əks etdirir. 

 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

145

 

 

 

 

 

 

Elmin bütöv bir sistem kimi formalaşmasının  

metodoloji problemləri 

 

 

İctimai inkişafın və elmi-texniki tərəqqinin müasir mərhələsi “elm” 

anlayışının  ənənəvi məzmununun dəqiqləşdirilməsini tələb edir. Bu tələb 

onunla əlaqədardır ki, hal-hazırda təkcə elmlə texnikanın qarşılıqlı münasi-

bətləri deyil, həmçinin onların sosial münasibətlər sistemində yeri də  də-

yişmişdir. Elmi-fəlsəfi  ədəbiyyatda bəzən bu anlayışların yeni məna və 

məzmun əldə etməsi faktına əhəmiyyət verilmir ki, bu da fikir müxtəlifliyi-

nə səbəb olur. 

Bu və ya digər metoddan düzgün istifadə olunması onun tətbiq olun-

duğu sahənin spesifikliyindən asılıdır. Elmin mahiyyətini və inkişaf qanu-

nauyğunluqlarını müəyyən etmək üçün elmi metodologiyanın bütün 

imkanlarından istifadə olunmalıdır. Lakin əsas metodoloji prinsiplərin ha-

mıya bəlli olmasına baxmayaraq, onların bilavasitə konkret elmi problem-

lərə tətbiqi həmişə müəyyən çətinliklərlə bağlı olur. 

Təbiətin qanunları insandan asılı olmasa da, onlar haqqında təsəv-

vürlər insana məxsusdur və özünəməxsus struktura malikdir. Bəzi ümumi 

xassələrlə xarakterizə olunan elementlərin məcmusu bu xassələri əks etdi-

rən anlayışla əhatə olunur. Əksər hallarda birləşdirici xassə rolunda bu ele-

mentlərin mahiyyəti çıxış edir. Lakin birləşdirici rolu ikinci dərəcəli xassə 

və funksiyalar da yerinə yetirə bilir. Məsələn, “qızıl keçiricidir” cümləsin-

də qızılın mahiyyəti yox, yalnız ikinci dərəcəli xassəsi, yəni elektriki keçir-

məsi, naqil olması əks etdirilir. 

Bütün bu hallarda anlayış təkcəyə daxil olan məsələlərin xarakterin-

dən asılı olaraq ən ümumiyə və ya xüsusiyə müvafiq olur. Lakin eynicinsli 

predmet və hadisələrin ümumi xassələrini  əks etdirməyən və  təkcə ilə 

əhatə olunmayan anlayışlar da olur. Əksinə, bu halda anlayışın özü bir növ 

müvafiq tək predmetlərin xassə və hissələrinin məcmusunu ifadə edir. Bu 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

146

məcmuya daxil olan elementlərin mahiyyəti və hətta ayrı-ayrı xassələri də 

üst-üstə düşmür. Baxmayaraq ki, qalan bütün anlayışlar üçün bu hal səciy-

yəvidir, bununla belə  əhatə olunan elementlərin qeyri-yekcinsliyi, hetero-

genliyi hələ  nəzərdən keçirdiyimiz anlayışların  əsas spesifikasını  təşkil 

etmir, çünki başqa anlayışlarda da analoji hal ola bilir.  Belə ki,  məsələn, 

“keçirici” anlayışı  alüminium, qızıl, turşu məhlulu və s. kimi bir-birinə 

bənzəməyən maddələri əhatə edir. Lakin onların bir-birinə bənzərliyi məhz 

keçiricilik qabiliyyətindədir. Buna görə də “alüminium keçiricidir, “turşu 

məhlulu keçiricidir” kimi hökmlər düzgündürsə, “xammal məhsuldar qüv-

vələrdir”, “roman incəsənətdir” və s. kimi hökmlər yanlışdır. 

Bu növ anlayışlara tələb yalnız hadisədə iştirak edən bütün element-

ləri nəzərə almaqla əhatə oluna biləcək sosial hadisələri əks etdirmək zəru-

rətindən irəli gəlmişdir. Anlayışın həcmini düzgün müəyyənləşdirmək 

üçün əvvəlcə nəzərdən keçirilən hadisədə elementlərin iştirakını müəyyən 

edən əsas meyarı dəqiqləşdirmək lazımdır. 

Ümumiləşdirici meyarı seçmək imkanı prinsip etibarilə qeyri-məh-

dud olduğundan bu cür anlayışları seçmək imkanı bizim ixtiyarımızda 

olur. Buna görə  də seçki imkanı da qeyri-məhdud olur. Lakin həddindən 

artıq sayda yeni anlayışların tətbiq edilməsi bu məsələ üzrə konkret təsəv-

vürləri  əldə etməyə mane ola bilər. Məsələn, avtomobil şinlərinin və ya 

hansısa başqa bir malın istehsalı üçün lazım olan adi şəraiti xarakterizə 

edən ayrıca bir anlayışı tətbiq etməyə ehtiyac yoxdur. Bununla belə ümu-

mən ilkin istehsal şəraitini ifadə edən “məhsuldar qüvvələr” anlayışı bütün 

ictimai elmlərdə ən mühüm rollardan birini oynayır. Bu halda bir anlayışda 

müxtəlif elementləri birləşdirən özül kimi bu elementlərin istehsal pro-

sesində birgə iştirakı çıxış edir. “Elm”, “texnika”, “incəsənət”, “istehsal”, 

“ictimai şüur” və s. anlayışları da eynilə bu cür xassələrə malikdir. Bu cür 

anlayışlar konkret cisim və hadisələri yox, əsas birləşdirici meyara cavab 

verən hansısa bir elementlər toplusunu əks etdirdiyindən, aşağıda biz 

onları şərti olaraq “qeyri-yekcins” adlandıracağıq. 

Bu meyarın mahiyyəti nədən ibarət ola bilər? Ümumiyyətlə götür-

dükdə, bu cür meyar kimi çoxtərəfli ictimai hadisədə iştirak çıxış edə bilər. 

Bu iştirak müvafiq anlayışın mahiyyətini ifadə edir. Bu anlayışın həcmi 

isə, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, bu hadisədə iştirak edən müxtəlif sistem-

lərin müvafiq hissələrindən təşkil olunacaqdır. Deməli, qeyri-yekcins anla-

yışın həcmini müəyyənləşdirmək üçün əvvəlcə bu anlayışın mahiyyətini 

---