Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
Elm haqqında elm
134
qrupa ayıracağıq) birini elmi yaradıcılıq – yenilikgətirmə aktları təşkil edir. Tədqiqatçıların böyük bir qismi məhz bu cəhəti elmin mahiyyəti kimi gö- türür və elmi öyrənmək istərkən onun yalnız bir tərkib hissəsi olan «qnose- oloji momentləri» («elmi idrak», «elmi yaradıcılıq», «elmi tədqiqat» və s. Bu kimi anlayışların spesifikası, dəqiq məxsusi sərhədləri müəyyənləşdiril- mədiyindən biz onların hamısını «elmdə qnoseoloji momentlər» adlandırı- rıq) tədqiq olurlar. Bu aspektdə olduqca müxtəlif mövqelər vardır və onları elmin tərifi kimi qəbul etmək mənasızdır, lakin bu yanaşmaların hər birin- də müəyyən bir qnoseoloji moment ön plana çəkilir və onların təhlili bütöv «elm» sistemində və ayrıca elmi yaradıcılıq aktlarında bu momentlərdən hər birinin dəqiq yerini müəyyənləşdirməyə şərait yaratmış olur. «Elm» sisteminin dəqiq mənzərəsinin məlum olmaması elmi idrak kateqoriyalarının mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün də çətinlik törə- dir. Məsələn, P.V.Kopnin yazır: «Hipotez – elmin inkişaf formasıdır». 1 1
Aydın məsələdir ki, burada «elm» sözü bir istilah kimi işlənmiş və yalnız «konkret yaradıcılıq aktında «elmi fikir» ifadəsini əvəz etmişdir. Belə mi- sallardan çox gətirmək olar. Lakin, nə qədər ki, elm bir sistem kimi müəy- yənləşdirilməyib, bu cür qeyri-müəyyən şərhlər müəlliflərin təqsiri kimi deyil, obyektiv zərurət kimi qiymətləndirilməlidir. «Elm» sisteminin hər hansı bir cəhətinin başqa sərlövhələr altında da olsa öyrənilməsi elmin kompleks tədqiqi üçün material verdiyindən kitab- da elmin qnoseoloji aspektinin tədqiqindən alınan bəzi nəticələri də nəzərə alacağıq. “Elm” anlayışının mahiyyətinin tədqiqində birtərəfliliyə yol vermə- mək üçün yeganə düzgün üsul məsələnin kompleks surətdə öyrənilməsidir. Bu zaman əsas tutacağımız metodoloji prinsip elmi mürəkkəb, qeyri-bir- cins sistem kimi qəbul etməkdir. Bu cür yanaşma halında sistemin ma- hiyyəti onun daxili strukturu ilə paralel şəkildə öyrənilməli olur; belə ki, bu amillərdən birinin məlumluğu digərinin tədqiqi üçün başlıca şərtdir. Elmin strukturunun müəyyənləşdirilməsi sahəsində əldə edilmiş ən kiçik nailiyyət onun mahiyyətinin tədqiqi işinə böyük təkan vermiş olur və əksinə. İstənilən məsələnin tədqiqi iki zahiri yolla şərh oluna bilər: 1) baxı- lan hadisəni öz obyektiv gedişində təsəvvür etmək, tədqiqatçının müdaxi-
1
Elm və onun inkişaf yolu
135 ləsini “nəzərə almaq”; 2) hadisədəki qanunauyğunluqları onların öyrənil- məsinə uyğun gələn idrak prosesi ilə birlikdə şərh etmək. Bu iki üsul arasındakı fərqi biz ona görə zahiri adlandırırıq ki, tədqiqatın öz xüsusiyyətlərini, istifadə olunan metodları şüurlu surətdə dərk etmədən məsələni müvəffəqiyyətlə öyrənmək mümkün deyil. Bizcə, hər iki şərh üsulunda nəticələrin üst-üstə düşməsini yoxlamaq tədqiqat işi üçün əsas meyarlardan biridir. Buna görə də, “elm” sisteminin mahiyyətinin öyrənilməsini “elm” anlayışına tərif verilməsi ilə, onun strukturunun tədqiqini isə anlayışın əhatə dairəsinin təyini ilə müqayisə et- mək olduqca maraqlıdır. Hər bir anlayış digər anlayışlarla ortaq əhatə sa- hələrinə malik ola bilər. Bu isə o deməkdir ki, “elm” sisteminin əhatə etdi- yi elementlərdən bəziləri digər sistemlərə də aid ola bilər. Məsələn, “elmi bilik” anlayışı “elm” və “bilik” anlayışlarının əhatə dairəsinin kəsişmə sa- həsinə müvafiq gəlirsə bu faktdan “elm” və “bilik” sistemlərinin qarşılıqlı münasibətinin tədqiqində istifadə etmək olar və lazımdır. Məhz bu cür yanaşma halında elmin birtərəfli qiymətləndirilməsi halları aradan qalxmış olur. “Elmi bilik” anlayışından başqa, onlarca ortaq əhatəli anlayışlar vardır ki, onların hər biri “elm” sisteminin müvafiq qarşı sistemlə birlikdə malik olduğu ümumi sahəni göstərir. “Elmi tədqiqat”, “elmi idrak”, “elmi əsər”, “elmi müəssisə”, “elmi laboratoriya” və s. bu kimi anlayışlara “elm” sisteminin çox vacib tərkib elementləri uyğun gəlir. Lakin sistemin struktu- runu müəyyən edərkən bir cənnəti də nəzərə almaq lazımdır ki, “elmi” pre- dikatı ilə müəyyənləşən bu cür hadisələrin bəziləri bir-birini əhatə edir. Buna görə də, sistemin makrostrukturu və mikrostrukturu təyin edilərkən eynitərtibli elementlər kompleksi seçmək lazım gəlir və ya quruluşun çoxpilləli xarakteri nəzərə alınmalıdır. “Elm” – mürəkkəb sosial sistemlər qrupuna daxil olmaqla müxtəlif mənşəli elementlərin dialektik məcmuyunu əks etdirir. Buna görə də yəqin ki, elmin tədqiqi də çoxaspektli olmalıdır. Lakin “elm” sisteminin makro- strukturunu müəyyənləşdirmək və onun əhatə dairəsini təxminən də olsa sərhədləndirə bilmək üçün indiyə qədər öyrənilmiş olan faktlar da yetərli ola bilər. Yuxarıdakı təhlildən göründüyü kimi, “elm” anlayışının mövcud təriflərindən heç biri sosioloji nəticələrin genetik yolla alınmasını əhatə et- mir və buna görə də, elmdə sosioloji rakurs yalnız zahiri əlamətlərə görə və ya faktlar toplusu kimi müəyyənləşdirilir. Elmə təkcə qnoseoloji aspekt-
Elm haqqında elm
136
də yanaşanlar yox, onu ictimai fəaliyyətin bir növü kimi qəbul edənlər də elmin sosioloji problemlərinin genetik mahiyyətini öyrənməyə nail ola bilməmişlər. Buna səbəb isə belə yanaşmanın birtərəfli olmasından daha çox, həddindən artıq qeyri-müəyyən olmasıdır. Elmdə sosioloji məqamla- rın genetik şəkildə müəyyənləşdirilə bilməsi üçün elmi fəaliyyət bütün konkretliyi ilə, həm də bütün inkişaf tarixi boyunca öyrənilməlidir. Bu cə- hət elmin sosioloji və tarixi aspektlərdəki tədqiqinin ayrılmazlığını ifadə edir.
Tarixi tədqiqat baxılan hadisənin ictimai tərəqqi fonunda öyrənilmə- sini tələb edir. Əks halda bu cür tədqiqatın heç bir faydası olmazdı, zira bi- zə lazım olan yalnız səbəbiyyət əlaqəsini öyrənməkdir. Konkret faktların xronoloji ardıcıllığını öyrənmək tarixi tədqiqat üçün yalnız hazırlıq mərhə- ləsi ola bilər: “Texnika 1 ∗ tarixinin xronoloji və coğrafi ardıcıllıqla incəliklə- rinə qədər, çoxcəhətli və maksimum dərəcədə konkret şərhi tarixi hadisə- lərin düzgün araşdırılması və ümumiləşdirilməsi üçün əsas bazadır”. 1 1 Tarixi yanaşma metodunun məğzi də məhz bu “araşdırma və ümu- miləşdirmə” mərhələlərində öz əksini tapır. Faktların xronoloji düzülüşün- dən ibarət olan tarix sonrakı tarixi tədqiqat üçün yalnız ilkin hazırlıq rolu- nu oynamış olur. Beləliklə, elm və texnika tarixi baxımdan, yəni onların əhatə etdiyi müxtəlif konkret hadisələrin xronoloji düzülüşü ilə yox, bütöv “elm” və “texnika” sistemlərinin özlərinin müxtəlif dövrlərdəki vəziyyətlərinə, daha geniş əhatəli proseslərdə bir tərkib elementi kimi tutduqları mövqelərə görə öyrənilməlidir. Elmin tarixi tədqiqində nə Kepler qanunlarından, nə Darvinin təkamül nəzəriyyəsindən, nə radioaktivliyin kəşfindən, nə də Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən danışmağa ehtiyac vardır. Ziddiyyətli görünmürmü? Sistemin daxili quruluşunu nəzərə alma- dan onun inkişaf prosesini necə öyrənmək olar? Belə çıxmırmı ki, bu cür yanaşma inkişaf prosesini yalnız xarici əlamətlərə görə təyin edərək, daxili hərəkətverici qüvvəni, baxılan sistemin daxili quruluşunu nəzərə almamaq deməkdir? – Xeyr, əsas məsələ sistemin quruluşunu və onun inkişaf mən- bəyini düzgün təyin etməkdədir. Elm və texnikanın inkişaf tarixi bu
∗ Elm və texnikanın tədqiqat üsulları yaxın olduğundan bu fikir eynilə elmə də aid edilə bilər (S.X.). 1 А.А.Зворыкин, Н.И.Осьмова, В.И.Чернышев, С.В.Шухардин. История техники. М., 1962, с. 17. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|