Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

150

fında getdikcə güclənməkdə olan inteqrativ proseslər hələ ki, vahid elmin 

formalaşmasına gətirib çıxarmamışdır. 

2. “Elm” anlayışı ondan nisbətən geniş olan başqa bir anlayışla əhatə 

olunmur. Onu heç “materiya” və “şüur” kimi geniş anlayışlara da daxil et-

mək mümkün deyil, çünki elm sistemi həm maddi, həm də ideal ele-

mentləri  əhatə edir. Məsələn, “elm bilikdir”, “elm ictimai şüurdur”, “elm 

fəaliyyətdir”, “elm sosial sistemdir” demək düzgün deyil (yeri gəlmişkən 

qeyd edək ki, müasir tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti bu müddəalardan 

hansısa birindən çıxış edir), çünki bu cür fikirlər “elm” anlayışının bütöv-

lükdə bu anlayışlara daxil etdirilməsini tələb edir. Gerçəklikdə isə söhbət 

ancaq onların məzmununun kəsişməsindən gedə bilər. 

3. “Elm” anlayışının  əhatə etdiyi elementlər qapalı sistem olmayıb 

elmlə qarşılıqlı bağlı olan digər sistem və hadisələrin hissə, xassə  və ya 

funksiyaları ilə üst-üstə düşür. Elmin rəngarəng daxili element və hissələ-

rini daha aydın təsəvvür etmək üçün onları bu hadisələrin elmlə kəsişdiyi 

sahəni əks etdirən söz birləşmələri şəklində ifadə etmək tələb olunur. Bi-

zim fikrimizcə, predikatı “elmi” olan bütün anlayışlar elmin müvafiq his-

sələrini əks etdirir. Belə ki, məsələn, “elmi idrak”, “elmi yaradıcılıq”, “el-

mi bilik”, “elmi əsər”, “elmi müəssisə”, “elmi işçi” və s. idrakın, biliyin el-

mə bilavasitə aidiyyatı olan hissəsini, formasını, aspektini göstərir. Burada 

sistemlər sadalanır. Sistemlərin sadalanmasının mahiyyəti ondadır ki, eyni 

elementlər eyni zamanda müxtəlif sistemlərə məxsusdur. Bu törəmə anla-

yışların hər bir komponenti ayrılıqda burada əks olunmuş mənadan başqa 

bir sıra başqa mənaları da özündə daşıyır. Belə ki, “elmi” anlayışının həc-

mi “elmi bilik” anlayışının  əhatə etdiyi həcmdən genişdir. Eynilə “bilik” 

anlayışının həcmi yuxarıda göstərilən məna ilə  məhdudlaşmayıb digər, 

qeyri-elmi bilikləri də əhatə edir.

1

1

 

Elə buradan da elmin biliklər sistemi kimi səciyyələndirilməsinin nə 

dərəcədə birtərəfli olduğu aydın olur. Elmiliyin bütün meyarlarına cavab 

verən biliklər məcmusu çoxaspektli və mürəkkəb olan elmi yox, sistemi 

(“elmi biliyi”) yaradır. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, bu fərq-

lərin nəzərdən qaçırılması üzündən guya elmin, onun strukturunun tədqiqi-

nə həsr olunmuş əsərlərin əksəriyyəti əslində yalnız elmi biliyin araşdırıl-

masına həsr olunmuşdur. Bəzi müəlliflər isə elmi biliyi bütövlükdə elmlə 

                                                 

1

 Bax: БСЭ. Т.9. С.555. 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

151

 

eyniləşdirməsələr də, elmin qnoseoloji tədqiqini elmi biliyin tədqiqi ilə 

məhdudlaşdırırlar: “Elmin qnoseoloji vahidlərinə (“taksonlar”) nəzəriyyə, 

nəzəriyyələr fəsiləsi, paradiqma, tədqiqat proqramı, intellektual ənənə, bili-

yin tipləri, nəhayət, bütövlükdə bilik aiddir. Təhlilin başlıca vahidi kimi 

biz “elmi biliyi”, onun forma, növ və tiplərini götürmüşük. Elmin bilik ki-

mi nəzərdən keçirilməsi ona görə böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, o, həm 

ənənəvi məntiqi-metodoloji təhlili nisbətən yaxşı öyrənilmiş “nəzəriyyə-

dən” biliyin nisbətən zəif öyrənilmiş növlərinə  şamil etməklə onun pred-

met sahələrini genişləndirir, həm də rasionallığın xüsusi tipi, mənəvi isteh-

salın xüsusi növü kimi elmin ümumi qnoseoloji nəzəriyyəsinin qurulması 

üçün əlavə perspektivlər açır

1

1

. Halbuki, elmin məhz “bilik” kimi nəzərdən 

keçirilməsi onun “mənəvi istehsalın xüsusi növü” kimi nəzərdən keçiril-

məsi üçün əsas vermir. Bunun üçün elmi elə bir rakursda nəzərdən keçir-

mək lazımdır ki, burada tədqiqatın obyekti elmi tədqiqat prosesinin özü ol-

sun. Bu rakurs tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmasa da, əksər hal-

larda birtərəfli şəkildə, yalnız sosial təhlil mövqeyindən nəzərdən keçirilir. 

Elm sisteminin son dərəcədə mürəkkəbliyi ondadır ki, bəzən onun 

struktur kəsiklərinin özü də çoxölçülü olub daha xırda quruluşa malik olur. 

Buna görə  də elmin fəaliyyət aspekti həm sosial, həm də  məntiqi-

qnoseoloji planda nəzərdən keçirilə bilər. 

Bundan başqa, elmin struktur kəsikləri, altsistemləri təkcə elmi bi-

likdən və elmi fəaliyyətdən ibarət deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, elmin təhli-

lində “elmi” predikatı olan bütün anlayışların obyektiv məzmunu nəzərə 

alınmalıdır. Əgər bu cür anlayışların hamısı elmin yalnız müxtəlif tərəfləri-

ni, rakurslarını, sahələrini əks etdirsəydi, onda onların məcmusunun, daha 

doğrusu, mütəşəkkil birliyinin elmin daha dolğun mənzərəsini xarakterizə 

edəcəyini güman etmək olardı. Amma bu cür yanaşmada meydana çıxan 

əsas çətinlik ondadır ki, bu “anlayışlar-çarpazlaşmalar” həmçinin bir-biri 

ilə də kəsişir. Buna görə də onlardan hansının təməl anlayış olduğunu təyin 

etmək çətindir. Bundan başqa, bu cür müəyyənlik elm sisteminin bütöv 

mənzərəsini minimal sayda anlayışların köməyi ilə  təsvir etməyə imkan 

verərdi ki, bu da təsvirin ən mühüm metodoloji şərtlərindən biridir. 

Belə ki, elmi fəaliyyət elmin mühüm tərəflərindən birini əks etdirsə 

                                                 

1

 В.В.Ильин, А.Т. Калинкин. Природа науки (гносеологический анализ). М., 1985. 

c.4. 

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

152

də, onun “elm” sistemini yaradan təməl hadisəsi kimi qəbul edilməsi məsə-

ləsi mübahisəlidir, çünki elmi fəaliyyətin özü elmi axtarış, elmi yaradıcılıq, 

elmi kəşf və s. kimi prosedurları özündə birləşdirən mürəkkəb və  rənga-

rəng bir prosesdir. 

Deyilənləri izah etmək üçün elmi fəaliyyətlə elmi yaradıcılığın 

nisbətinə nəzər salaq. Bu cür müqayisəli təhlilə ehtiyac həmçinin ona görə 

yaranır ki, ədəbiyyatda elmi fəaliyyət bir qayda olaraq elmi yaradıcılıqla 

eyniləşdirilib yaradıcı  fəaliyyətin formalarından biri (özü də ali forması) 

kimi səciyyələndirilir.

1

1

 Məsələyə bu cür yanaşdıqda elmi fəaliyyətin qeyri-

yaradıcı elementləri diqqətdən kənarda qalmış olur. 

Zənnimizcə, elmi fəaliyyət müstəsna olaraq yaradıcı aktlardan ibarət 

ola bilməz: sonuncular məxsusi olaraq qeyd olunmaqla onun yalnız bir his-

səsi kimi qiymətləndirilməlidir. Elmi fəaliyyət elmin mühüm və səciyyəvi 

hissələrindən biri olsa da, onun strukturunda elə də böyük yer tutmur. Elmi 

prosesdə informasiyanın seçilməsi, empirik məlumatların toplanması  və 

ümumiləşdirilməsi, faktların tutuşdurulması, nəticələrin hesablanması  və 

təhlili, EHM-ın köməyi ilə informasiyanın emalı, ümumi müddəaların 

xüsusi hallara tətbiq edilməsi kimi köməkçi-elmi, stereotip işlər də mühüm 

yer tutur. Empirik tədqiqatların  əksəriyyəti yaxşı tanış olan metodlarla, 

qabaqcadan işlənib-hazırlanmış  və  dəfələrlə  tətbiq olunmuş metodikalar 

çərçivəsində aparılır. Dəyişən yalnız tədqiqatın obyekti və eksperimentlə-

rin  şərtləridir. Bu cür tədqiqatlarda fikri proses bir qayda olaraq formal 

məntiqin çərçivələrindən kənara çıxmır. Lakin bu cür tədqiqatların kifayət 

qədər aparılması yeni ideyalar və nəzəriyyələrin meydana gəlməsinə şərait 

yaradır. Qeyri-yaradıcı xarakterli hazırlıq işləri aparılmasa, yaradıcı tədqi-

qatlar aparıla bilməz. Əlbəttə, bu heç də o demək deyildir ki, alim yaradıcı 

işlə  məşğul olmaqdan öncə hazırlıq xarakterli qeyri-yaradıcı  tədqiqatlar 

aparmalıdır. Elmdə müəyyən dərəcədə əmək bölgüsü var. Bəzi elmi işçilər 

əsasən qeyri-yaradıcı işlə, “elmin baniləri”, “ideya istehsalçıları” adlandırı-

lan digərləri isə yaradıcı işlə məşğul olur. Sonuncuları daha çox layihəsinin 

həyata keçirilməsində çoxlu sayda fəhlələrin iştirak etdiyi memarla müqa-

yisə etmək olar. Binanın ayrı-ayrı elementlərinin uğurla və ya uğursuz ye-

rinə yetirilməsi ustanın, fəhlənin bacarığından asılı olsa da, binanın ümumi 

                                                 

1

 Bax,  məsələn:  Г.Гиргинов.  Наука  и  творчество.  М., 1979; В.Б.  Дудина.  Научное 

творчество как вид духовной деятельности.. М., 1982. və b. 

---