Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

147

 

müəyyənləşdirmək lazımdır. Lakin mahiyyəti xüsusi olaraq araşdırmağa 

ehtiyac qalmır, çünki bu, nəzərdən keçirilən anlayışı daxil etdirmək tələbi 

ilə bağlı olur. 

Bu cür ilkin metodoloji mülahizələrdən sonra “elm” anlayışının (və 

yaxud istənilən başqa qeyri-yekcins anlayışın) mahiyyəti və həcminin mü-

əyyənləşdirilməsi problemi tamamilə konkret formul əldə etmiş olur. Bu, 

mövzumuzdan kənara çıxdığına görə, biz elmin araşdırılması probleminə 

dair bir sıra digər metodoloji göstərişləri üzə çıxarmaqla kifayətlənəcəyik. 

Qeyri-yekcins anlayışlar haqqında təsəvvürlərin tətbiqi “elm” anla-

yışının təyininə verilən əsas metodoloji tələblərdən biridir, çünki anlayışın 

xarakteri və növünü bilmədən onun əhatə etdiyi sahəni təyin etmək 

mümkün deyil. 

Qeyri-yekcins anlayışları öyrənməklə əsas məqsədi təyin etmiş olu-

ruq ki, bu da elm anlayışını sadəcə təkmilləşdirməkdən yox, onu nisbətən 

daha geniş hadisələr haqqında ümumiləşdirilmiş  təsəvvürlərin məntiqi 

qurulması  tələblərinə müvafiq olaraq yenidən tətbiq etməkdən ibarətdir. 

Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, əsas vəzifə tamamilə yeni anlayışı tətbiq 

etmək yox, artıq istifadə olunan anlayışı dəqiqləşdirməkdən ibarətdir. 

Buna görə də elmin fəlsəfi tədqiqi iki əsas istiqamətdə aparılmalıdır: 

1. “Elm” anlayışını  tətbiq etmək zərurətini doğurmuş  səbəblərin 

dəqiqləşdirilməsi və bu zərurətə müvafiq olaraq “elm” anlayışının həcmi-

nin, əhatə dairəsinin müəyyənləşdirilməsi; 

2. Elm haqqında əvvəlki təsəvvürlərin mümkün qədər dolğun əhatə 

edilməsi. 

Bu istiqamətlərdə  məntiqi ilə tarixinin vəhdətinin spesifik təzahürü 

öz ifadəsini tapmış olur. 

Elmin araşdırılması prosesində meydana çıxan digər metodoloji 

problem ictimai tərəqqi kimi olduqca geniş bir hadisəni təmsil edən 

müxtəlif anlayışların qarşılıqlı münasibətlərinin aydınlaşdırılması ilə bağlı-

dır. Tamlığına baxmayaraq, ictimai tərəqqinin müxtəlif tərəflərdən öyrəni-

lə biləcək özünəməxsus daxili strukturu var. İctimai tərəqqinin elmi tədqi-

qinin məntiqi strukturu elə olmalıdır ki, istifadə olunan anlayışlar bir-birini 

tamamlaya və ictimai inkişafın daxili tamlığını əks etdirə bilsin. 

Nəzərdən keçirilən hər bir sahədə tam təsəvvürlər minimal sayda 

anlayışların köməyi ilə əldə olunmalıdır. Həmçinin diqqətdən kənarda əks 

etdirilməmiş sahələrin də qalmadığına nəzər yetirmək lazımdır. Həndəsə-

---

Elm haqqında elm 

 

 

 

148

nin dilində bu tələb aşağıdakı kimi səslənir: bütün sərhəd boyu qeyri-

yekcins anlayışlardan hər biri digər anlayışlarla rabitədə olsa da, onlarla 

kəsişməməlidir. Lakin anlayışlar arasında mütləq sərhədləri yalnız ayrı-

ayrı hallarda çəkmək mümkün olur. Məlum olduğu kimi, real gerçəklikdə 

dəyişikliklər fasiləsiz olaraq baş verir ki, bu da nəzərdən keçirilən hadisə-

lər haqqında müəyyən mərhələdə əldə etdiyimiz bütöv təsəvvürlərin zaman 

keçdikcə yeni şəraitə uyğun gəlməməsinə səbəb olur. 

Bu cür hal sosial hadisələrin öyrənilməsində müşahidə olunur, çünki 

burada idrakın əsas elementləri olan qeyri-yekcins anlayışlar müstəqil şə-

kildə yox, onlarla bağlı olan digər anlayışlarla əlaqədə təyin olunur. Belə-

liklə, hər hansı bir anlayışın həcmində baş vermiş  dəyişikliklər müvafiq 

anlayışlar sisteminin məqsədinin yenidən işlənməsi ilə birgə  nəzərə alına 

bilər. Anlayışların mahiyyəti  əks etdirə bilməsi üçün hər hansı bir qeyri-

yekcins anlayışın sferasından xaric edilmiş elementlər digər anlayışlar tə-

rəfindən əhatə olunmalıdır. 

Buna görə  də sosiologiyada bütöv təsəvvürlər gerçəklikdəki kimi 

fasiləsiz yox, diskret olaraq, toplanmış biliyin ümumiləşdirilməsi üçün 

yetərli olan intervallarla inkişaf edir. Bitkin təsəvvürlərin dayanıqlığını isə 

yalnız gələcəkdə baş verə biləcək dəyişiklikləri nəzərə almaqla artırmaq 

mümkündür. Elmin və analoji sistemlərin inkişafının proqnozlaşdırılması-

nın olduqca aktual bir problem olması məhz bu səbəblə izah olunur

1

1

. 

Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-yekcins anlayışlar başqalarından 

həmçinin öz inkişafının xarakteri ilə də fərqlənir. Müasir tədqiqatlara xas 

olan ümumi çatışmazlıqlardan biri də elə  məhz bu cür fərqlərin nəzərə 

alınmamasıdır. Bu səbəbdən də qeyri-yekcins anlayışların təhlili bu anla-

yışların bir-biri ilə qarşılıqlı  əlaqələrdə olduğu və bir-birini qarşılıqlı 

şəkildə tamamladığı nəzərə alınmadan aparılır. 

Bu çatışmazlıqları aradan qaldırarkən aşağıdakı metodoloji müddəa 

rəhbər tutulmalıdır: istənilən sistem öz elementlərinin adi məcmusu olma-

yıb həmçinin yalnız bütöv bir tamlıq  şəraitində üzə  çıxan özünəməxsus 

xassələrə də malikdir. 

Sonda elmin yeni xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsinə aid olan 

daha bir metodoloji məsələyə  nəzər salaq. Bu anlayışın  əhatə etdiyi real-

lığın dəyişməsi üzündən hansısa bir zaman üçün səciyyəvi olan cəhətlər 

                                                 

1

 Məs.: Наука о науке. М., 1966. 

---

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

149

 

başqa bir zamanda aşkarlanmaya da bilər. Buna görə də qeyri-yekcins an-

layışların tətbiqi zamanca ümumiləşdirməni də tələb edir. Odur ki, elə cə-

hətlər qeydə alınmalıdır ki, onlar bütün dövrlər üçün səciyyəvi olmaqla hə-

mişə bu anlayışın əhatə dairəsində olsun. Elə məhz bu cəhətlər də nəzərdən 

keçirilən anlayışın (bizim halda “elm” anlayışının) əsas məzmununu təşkil 

edəcəkdir Axı onun tətbiqinə olan tələb məhz bu səbəbdən irəli gəlmişdir. 

Belə olduqda elmin hər hansı zaman intervalına müvafiq olan inkişaf 

səviyyəsi xüsusi olanın rolunu oynayacaqdır (zamana nisbətdə). 

Hal-hazırda elm fəlsəfi, iqtisadi, tarixi, sosial, psixoloji və digər 

nöqteyi-nəzərlərdən öyrənilir. Tədqiqatın məqsədi və  vəzifələrindən asılı 

olaraq “elm” anlayışı müxtəlif cür şərh olunur. Hər bir tədqiqat sahəsi ona 

öz xüsusi prizmasından, öz xüsusi maraqları mövqeyindən yanaşır. Buna 

görə də bu sahələrdən heç biri ayrılıqda “elm” anlayışının həqiqi həcmini 

üzə çıxarmaq iqtidarında deyil. Yalnız sistemli tədqiqatlar aparmaqla elmi 

hərtərəfli öyrənmək mümkündür. 

Elmin tədqiqinə  həsr olunmuş  əsərlərin təhlili göstərir ki, bir sıra 

yanlış qənaətlər elmin ayrı-ayrı elementləri və rakurslarının ümumən elm-

lə, yəni bütöv bir sistem kimi elmlə eyniləşdirilməsi ilə bağlıdır. Buna 

misal olaraq elmi işçilərin sayının, elmi-tədqiqat müəssisələrinin, elmi jur-

nalların miqdarının və s. məhdud olması üzündən elmin inkişaf həddinin 

olması haqqında mühakimələri göstərmək olar. Bundan başqa, elmin bilik-

lərin məcmusu, tədqiqat prosesi

1

1

  və s. kimi səciyyələndirilməsi də ayrı-

ayrı elementlərin bütöv bir sistemlə eyniləşdirilməsindən başqa bir şey 

deyil. 

Mürəkkəb tam bir sistemi əks etdirdiyinə görə, “elm” anlayışı 

aşağıdakı spesifik əlamətlərə malikdir: 

1. Bütövlükdə elmin mövcudluq formasına uyğun gələn hansısa bir 

predmeti və ya konkret hadisəni göstərmək mümkün deyil. Bu səbəbdən də 

“kitab elmdir”, “alim elmdir”, “bilik elmdir” və s. bu kimi fikirlər yanlış-

dır. Elmin yalnız fənlər üzrə  təsnifatını aparmaq olar. Məsələn, “fizika 

elmdir” və digər bu kimi mühakimələr düzgündür, çünki bütün xüsusi elm-

lər elmin konkret mövcudluq formalarından başqa bir şey deyil. Başqa söz-

lə, elm xüsusi elmlərdən kənarda mövcud deyildir. Xüsusi elmlərin inkişa-

                                                 

1

 Bu  barədə bax: Наука  в  социальных,  гносеологических  и  ценностных  аспектах. 

М., 1980.  

---