Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
Elm və onun inkişaf yolu
167 sonra Fərabi “mineralogiya”, “bitkilər haqqında”, “heyvanlar haqqında” və nəhayət, “nəfs haqqında” elmlərdən bəhs edir. Düzdür, Fərabi bu təsnifatı guya Aristotelin kitablarının adına uyğun olaraq aparır, amma əslində Aristotelin real tədqiqat sferasından xeyli kənara çıxır. Daha sonra Fərabi insan haqqında elmdən (bu sahədə Fərabi əslində mədəniyyətşünaslıq və antropologiyaya dair bilikləri toplayır) bəhs edir. Daha sonra Fərabi hüquq və ilahiyyatı da öz təsnifatına daxil etməklə o dövr üçün ən mükəmməl bir təsnifat sistemi təqdim edir. 1 1 İbn Sina isə xeyli dərəcədə fərqli bir təsnifat irəli sürür: 1.
c) insanın özünün idarə olunması. 2.
Nəzəri elmlər: a) ilahiyyat; b) riyaziyyat (hesab, həndəsə, astronomiya, musiqi) c) xalis fizika. 3.
əlkimya. 1 2
İbn Sinanın təsnifatında əlamətdar cəhətlərdən biri əməli elmlərlə tətbiqi elmlərin fərqləndirilməsidir. Belə ki, “tətbiq” dedikdə məhz elmi biliklərin tətbiqi nəzərdə tutulur. “Əməli elmlər” isə əslində nəzəri elmi biliklərin tətbiqi yox, elməqədərki mərhələ kimi götürülür. İbn Sina öz yaradıcılığında bütün elmləri ehtiva etməyə çalışmışdır. Buna tam nail ola bilməsə də onun yazdığı əsərlərdən çıxış edərək onun elmləri necə qruplaşdırdığını təsəvvür etmək olar. Türkiyədə çap olunan Şəfa külliyatında İbn Sinanın aşağıdakı əsərləri ehtiva olunur 1 3 :
I. Məntiq elmləri 1. Məntiqə giriş 2. Kateqoriyalar 3. Şərh haqqında 4. Birinci analitiklər 5. İkinci analitiklər 6. Mükamilə (cədəl) 7. Sofistik dəlillər 8. Ritorika 9. Poetika
1 Yenə orada, s. 107-192. 2 Bax: Е.Д. Гражданников. Метод построения системной классификации наук. Новосибирск, Наука, 1987, с. 44. 3 Ibn Sina. Kitabu’ş-şifa. Yorum üzerine. İstanbul, Litera yayıncılık, 2006, s. XI. Elm haqqında elm
168
II.
Təbiət elmləri 10. Fizika 11. Səma və aləm 12. Yaranma və dağılma 13. Təsirlər və təsirlənmələr 14. Mineralogiya və meteorologiya 15. Nəfs haqqında 16. Nəbatat (botanika) 17. Zoologiya III.
Riyaziyyat elmləri 18. Həndəsə 19. Hesab 20. Musiqi 21. Astronomiya IV.
Metafizika 22. Metafizika Orta əsrlərdə İbn Sina kimi böyük zəka sahibləri hər bir fənn üzrə həmin dövrdə məlum biliklərin icmalını verməklə kifayətlənməyərək, öz şəxsi tədqiqatlarını və mövqeyini də bildirirdilər. Müasir dövrdə, əlbəttə, bir alimin bu qədər müxtəlif elm sahələri üzrə əsər yazması qeyri- mümkündür. Ən azı ona görə ki, indi hər bir sahə üzrə informasiya həddən artıq çoxdur və hətta ensiklopediyalar da ayrı-ayrı fənlər üzrə, hər sahənin öz mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanır. İslam dünyasında elmlərlə yanaşı, əməli tədqiqat sahələrinin də təs- nifatı verilirdi. Çünki artıq o dövrdə texnoloji sahələrin də inkişafına ehti- yac yaranmışdı. 1 1 Qərbdə müasir elmin formalaşması XVII əsrdən başladığı üçün elmlərin təsnifatı da məhz bu dövrdən başlayaraq aktuallaşmışdır. İlk hərtərəfli təsnifat F.Bekona məxsusdur. Daha sonra Dalamber, Sen-Simon və Kontun təklif etdiyi təsnifatlar geniş yayılmış və müasir elmşünaslıqda da istifadə edilməkdədir. Qərbdə əksər tədqiqatçılar “elm” (science) dedikdə məhz təbiət elm- lərini nəzərdə tutur və elmlərin təsnifatı da təbiətşünaslıq çərçivəsində apa- rılır. Amma elmilik meyarlarını bir qədər yumşaldıb ictimai elmləri də bu- raya daxil etdikdə təsnifatın birinci addımı geniş mənada elmin makro- strukturunu müəyyənləşdirməkdən ibarət olur. Burada aşağıdakı bölgülərə
1
Science? Technology and Medicine in Non-Western Cultures. Dordrecht, Kluwer Academic Publishers, 1997, p. 947.
Elm və onun inkişaf yolu
169 rast gəlmək mümkündür: 1) Riyazi elmlər; 2) Təbiət elmləri; 3) Texniki elmlər; 4) Ruhi-mənəvi elmlər; 5)İctimai elmlər; 6) Humanitar elmlər . Başqa prinsiplər əsasında da bölgülər vardır. Məsələn, fundamental və tətbiqi elmlər 1 1 , nəzəri və empirik elmlər 1 2 ; yaxud təbiət elmləri, ictimai elmlər və texniki elmlər;
yaxud təbiət haqqında və mədəniyyət haqqında elmlər 1 3 ;
yaxud dəqiq və qeyri-dəqiq elmlər və s. Elmlərin təşkilati struktura və ictimai sistemdə tutduqları yerə görə də bölgüsü aparılır. Məsələn, universitet elmi, akademiya elmi və sahə elmləri 1 4
sektoru, ictimai təşkilatlar və özəl elm sektoru. 1
Bu bölgülər ətrafında geniş müzakirələr aparılır. Hələ sovet dövrün- də bu müzakirələr elmşünaslığın əsas problemləri sırasında idi. 1 6 Əvvəla, nəzərə alınmalıdır ki, elmin fənlərə görə bölgüsü əslində fundamental elm- lərin bölgüsüdür. Xüsusən, orta məktəb proqramına daxil edilən fənlər: fizika, kimya, biologiya və s. ya öz daxilində fundamental və tətbiqi sahə- lərə ayrılır, ya da məktəb proqramında ancaq fundamental elmə aid olan biliklərin əsasları öyrədilir. Ali məktəblərdə isə bu bölgü bir qayda olaraq ya fakültələr üzrə bölgüdə öz əksini tapır, ya da əlavə olaraq fakültədaxili bölgülər aparılır. Sovet dövründə və müstəqilliyin ilk mərhələsində ali məktəblər universitetlərə və institutlara ayrılırdı. Universitetlər sanki elm üçün kadr hazırlayırdı və ona görə də, bölgü fənlər üzrə gedirdi: riyaziyyat f-si, kimya f-si və s. Yaxud humanitar sahələr üzrə: tarix f-si, filologiya f- si və s. Düzdür, fakültələr üzrə təsnifat fənlər üzrə təsnifatla heç də tama- milə üst-üstə düşmür, amma təxmini bir uyğunluq var. Bununla yanaşı, universitetlərdə praktik fəaliyyət sahələri üzrə də fakültələr var idi: hüquq f-si, jurnalistika f-si və s. Hətta bunlardan bəzisində fənlə fəaliyyət sahəsi üst-üstə düşür; məsələn, “hüquq” həm fənn kimi, həm də fəaliyyət sahəsi
1 Фундаментальные и прикладные исследования в условиях НТР. Новосибирск, Наука, 1978; Фундаментальные исследования и технический прогресс. Новосибирск, 1985; Диалектика фундаментального и прикладного. М., Наука, 1989; Б.М.Кедров. О современной классификации наук // Вопросы философии, 1980, № 10, с. 100. 2 В.С.Швырёв. Теоретическое и эмпирическое в научном познании.М., Наука, 1978. 3 Г.Риккерт. Науки о природе и науки о культуре. М., Республика, 1998; Дж.Фейблман. Концепция науки о культуре // Антология исследований культуры. Т. 1, СПб., Университетская книга, 1997, с. 157-170. 4 В.В. Чешев. Наука и упарвление наукой // Вопросы философии, 1989, № 4. 5 S.Xəlilov. Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları. Bakı, “Oskar”, 2010. 6 А.Ф.Зотов, М.М.Холмянский. Так есть ли «две науки»? // Вопросы философии, 1988, № 5, 56-67. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|