Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

197 
 
Aşıq  sənətində  mühüm  məsələlərdən  biri  aşıqların  öz  şagirdini  yetişdirməsi  olmuşdur.  Axı, 
aşıqların yaratdığı sənət nümunələri də çap olunmamış, əsrdən-əsrə şifahi şəkildə ötürülmüşdür. Elə 
bu  baxımdan  hər  bir  ustad  aşıq  şagird  yetişdirmiş,  öz  ədəbi  irsini,  təcrübəsini  bu  yolla  gələcək 
nəsillərə çatdırmışdır. 
Şagirdlərin  təlim-tərbiyəsində  “ümumbəşərilik”  və  “şəxsiyyət”  anlayışları  çox  mühüm  yer 
tutur.  Təlim-tərbiyədə  ümumbəşərilik  prinsipi  saz-söz  sənətinin,  ümumiyyətlə,  ictimai  tərbiyəvi 
vəzifələri  ilə bağlıdır. Mərhum Aşıq Əkbər (Cəfərov 1933-1990) həmişə deyərmiş  ki,  “yaxşı  aşıq 
yetişdirmək  istəyirsənsə,  gərək  əvvəlcə  yaxşı  insan  tərbiyələndirəsən.  ”  Şifahi  hazırlıq  ənənəsinin 
məğzini dərk etmək üçün ilk növbədə onun məqsəd və xüsusiyyətləri müəyyən edilməlidir. “Şifahi 
ənənəli təlim” anlayışı üç tərkib hissədən ibarətdir: “Şifahi” - bilik, təcrübə və vərdişlərin ustadan 
şagirdə  canlı  şəkildə  ötürülmə  (verilmə)  üsulu;  “ənənəvi”  -  təcrübənin  varisliyinin,  təlim  üsulu, 
qaydası və tərzinin dəyişməzliyi; “təlim” sözünün özü isə onun peşəkarlıq və tamdəyərlilik, keçilən 
fənnin  –  aşıq  sənətinin  peşəkarlığını,  ustadla  şagirdin  birgə  fəaliyyət  dərəcələrini  aşkarlayır. 
(T.Məmmədov, “Azərbaycan xalq-professional musiqisi: Aşıq sənəti”, Bakı, 2002, səh. 22)     
Bu sənətin əsas xüsusiyyətlərindən biri də improvizədir. İmprovizə zamanı aşıqlar ifa edə-edə 
bədahətən yaradır, yarada-yarada ifa edir. 
Aşıq yaradıcılığına məxsus nümunələr qeyd etdiyimiz kimi yazıya alınmamış, şifahi şəkildə 
yaşadığı  üçün  zaman  ötdükcə  müəyyən  dəyişikliyə  uğramış,  bəziləri  isə  itib-batmışdır.  Bu  sənət 
nümunələrinin  toplanılıb  yazıya  alınması  əsasən  XX  əsrin  əvvəllərindən  başlamışdır.  Doğrudur, 
XIX əsrin əvvəllərində də  Tiflisdə, Moskvada və Peterburqda nəşr edilən rus mətbuatı səhifələrində 
bir sıra aşıqların qoşmalarına rast gəlsək də, yuxarıda da dediyimiz kimi bu sahəyə  yüksək maraq 
XX əsrdən oyanmışdır. 
“Koroğlu” və “El  aşıqları”  (V.Xüluflu), “Azərbaycan  aşıqları”,  “ Aşıqlar” (H.Əlizadə) adlı 
kitablar  və  s.  məhz  XX  əsrin  tədqiqatlarına  aiddir.  Ədəbiyyatşünas  S.Mümtazın  aşıq  şeirinin 
toplanılmasında  əvəzsiz  xidmətləri  olmuş,  H.Araslı,  M.H.Təhmasib,  Ə.Axundov,  M.Seyidov, 
A.Nəbiyev,  Q.Namazov,  M.Həkimov  və  adlarını  çəkmədiyimiz  bir  sıra  alimlər  aşıq  poeziyasını 
dərindən tədqiq etmiş və çox qiymətli materiallar ortaya çıxarmışlar. 
Aşıq yaradıcılığının musiqi tərəfdən problemlərinə dair Ü.Hacıbəyli, A.O.Kərimli, K.Dadaşzadə, 
T.Məmmədov,  R.İmrani,  F.Xalıqzadə,  N.Bağırov,  İ.Köçərli,  Ə.Eldarova  və  s.  kimi  görkəmli 
musiqişünaslarımız  əhəmiyyətli  tədqiqat  əsərləri  ərsəyə  gətirmiş,  bu  sənətin  musiqi  qolu,  forma  və 
janrları  haqqında  geniş  məlumatlar  verərək  onun  milli  musiqi  mədəniyyətinin  yaranışından  bəri 
oynadığı  çox  mühüm  rolu,  əvəzsiz  xidməti  öz  tədqiqatlarında  işıqlandırmışlar.  Eyni  zamanda  rus 
musiqişünasları V.Belyayev və V.Vinoqradov və başqaları Azərbaycan aşıq sənəti ilə maraqlanmış, öz 
əsərlərində dəyərli müddəalar irəli sürmüşlər.  
Aşıq  yaradıcılığının  janrları  haqqında  Ə.Eldarova  yazır  ki,  “Çoxcəhətli  xalq  yaradıcılığının 
qüvvətli qollarından biri olan aşıq musiqili  - ədəbi janrı əsrlər boyu  yeniləşmək, zənginləşmək və 
billurlaşmaqla yanaşı, bir sıra əsaslı dəyişikliklərə də uğramışdır. Bununla birgə zəmanəmizə qədər 
gəlib çatan rəngarəng janrların bir sıra sabit keyfiyyətlərə malik olduğunu əyani şəkildə görürük...” 
Saz-aşığın  əsas  çalğı  alətidir.  Tarixin  müxtəlif  çağlarında  aşıqları  balaban  çalanlar  da 
müşayiət etmişlər. Lakin məlahətli, gözəl səsə malik olan aşıqlar isə balabana ehtiyac duymamışlar. 
Məsələn, tədqiqatçılar yazır ki, Cilli Aşıq Müseyib həmişə balabansız çalıb-oxuyarmış. Hətta Aşıq 
Müseyibin qarşısına çıxa bilən olmamış və elə buna görə də o, tək oxuyurmuş. 
Azərbaycan  aşıq  sənəti  tarixində  bu  gün  də  adı  yaddaşlara  həkk  olunan  aşıqlar  mövcud 
olunmuşdur:  Aşıq  Ələsgər,  Molla  Cümə,  Ağ  Aşıq  (Kosacanlı),  Aşıq  Abbas  Tufarqanlı,  Xəstə 
Qasım, Qurbani, Aşıq Abbas Dəhri, Aşıq Süleyman,  Sarı Aşıq,  Aşıq Valeh və başqaları.  
Peşəkar saz-söz sənətində təxəllüs əksər hallarda ustadın dünyaya  göz açdığı  yerlə bağlıdır: 
Abbas  Tufarqanlı,  Şəmkirli  Aşıq  Hüseyn,  Göyçəli  Aşıq  Ələsgər,  Bozaqanlı  Aşıq  Hüseyn  və  i.a. 
Zahiri  görünüşün  (Sarı  Aşıq,  Sarı  Zülfüqar,  Çopur  Ələsgər  və  s.),  əmək  fəaliyyətinin  (Dəmirçi 
Hüseyn,  Dəmirçi  Abbas,  Xəyyam  Mirzə  və  s.),  mənəvi  keyfiyyətlərin  poetik  ifadəsinin  (Xəstə 
Qasım, Bimaz İsgəndər, Aşıq Hüseyn Mərdanə, Həsən Pərvanə və s.) də təxəllüs götürmədə böyük 
yeri var (T.Məmmədov “Azərbaycan xalq-professional musiqisi: Aşıq sənəti”, Bakı, 2002, səh. 20).    
Azərbaycan  aşıqlarının  keçmiş  əsrlərdəki  nümayəndələri  əsasən  xalq  yaradıcılığı 
nümunələrini ifa edən şəxsiyyətlər olmaqla  yanaşı, şifahi xalq şeiri üslubunda yazan sənətkarların 
yaradıcılığını da geniş təbliğ edirdilər. Öz əsərlərini xalq ruhunda yazan Qurbani, Tufarqanlı Abbas 
və  Xəstə  Qasım  kimi  yaradıcı  sənətkarların  müəyyən  hissəsi  saz  çalmaq,  məclis  keçirmək 

---

198 
 
peşəsindən kənar olsalar da onların  yaradıcılığı aşıq şeirinin bütün xüsusiyyətlərinə uyğun olduğu 
üçün “ustad”, “dədə”, “aşıq” kimi adlarla şöhrətlənmişlər. 
Azərbaycan milli aşıq yaradıcılığı ifaçılıq nöqteyi nəzərindən müxtəlif regionlara bölünür və 
hər regional qrup özünün orijinallığı ilə fərqlənir. 
Coğrafi  baxımdan  geniş  yayılan  aşıq  sənəti  Şimali  və  Cənubi  Azərbaycan,  Dağıstan, 
Gürcüstanın Qarayazı, Borçalı rayonları, Göyçə, Dərələyəz, Şərqi Anadolu, İraqın Kərkük vilayəti 
və  s.  ölkələrdə  təsdiqini  tapıb.  Hələ  qədim  zamanlarda  adlarını  sadaladığımız  bölgələrin 
özünəməxsus  aşıq  məktəbləri  olmuşdur:  Borçalı-Qarayazı,  Gəncə-Gədəbəy,  Kəlbəcər,  Göyçə, 
Dərələyəz, İrəvan, Çıldır, Şirvan, Dərbənd aşıq mühiti və s. 
Folklorşünas-alim  A.Nəbiyev  özünün  “Azərbaycan  aşıq  məktəbləri”  adlı  elmi-nəzəri  tədqiqat 
əsərində Azərbaycanda mövcud olan müxtəlif bölgə aşıq məktəbləri, onların səciyyəvi xüsusiyyətlərini 
və fərqlərini araşdırmış, Anadolu, Şirvan, Zaqatala, Təbriz, Göyçay, Qarabağ aşıq məktəbləri, onların 
mühiti, yaradıcılıq üslub və metodları haqqında mühüm nəticələr əldə etmişdir. Alim belə bir qənaətə 
gəlmişdir  ki,  təşəkkül  tapmış  bölgə  aşıq  məktəblərindəki  aşıq  sənəti  bədii  təsir  gücü  ilə  daim  xalq 
yaradıcılığı mənbəsi olmaqla yanaşı insanın həyatı kimi sonsuz problemlərlə də qarşılaşır, eyni zamanda 
bu sənət xalq yaradıcılığı bulağı olmaqla xalqın spesifik mədəniyyətinin formalaşmasına çox güclü təsir 
göstərir və mədəniyyət yaradıcıları üçün ilham mənbəyi kimi çıxış edir.   
Müxtəlif  tədqiqat  əsərlərinə  əsaslanaraq  aşıq  məktəblərinin  havacat  və  onun  ifa  üslubunda, 
istər  yerli  danışıq,  istərsə  də  saz  çalğısı,  oxunma  texnikası,  səs  yüksəkliyi  və  səslənmə 
xüsusiyyətlərində, tək və ansambl (birgə) heyətdə çıxışlarına görə bir-birindən fərqlənməsi  barədə 
professor  T.Məmmədov  belə  yazır:  “...  Borçalı,  Çıldır  və  Urmiya  aşıqları  ancaq  təklikdə  çıxışa 
üstünlük verdikləri halda, Tovuz, Gəncə-Şəmkir, Qarabağ sənətkarları həm təklikdə, həm cüt, həm 
də  balabançı  ilə  məclis  keçirirlər.  Şirvan  və  Təbriz  aşıqlarının  havacatı  və  ifa  tərzi  ilə  Göycə  və 
başqa Qərb aşıq məktəbləri arasında köklü oxşarsızlıqlar var” (s 23). 
Bu  aşıq  məktəbləri  içərisində  Borçalı  aşıq  mühitinin  özünəməxsusluğu  həmişə  Azərbaycan 
aşıqları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Virtuoz və bədii təsvir vasitələri ilə dolu güclü saz 
ifaçılığına malik olan Borçalı aşıqları balabanın müşayiətindən istifadə etmirdilər. 
Göyçə  aşıq  mühiti  də  maraq  doğuran  regional  qruplardandır.  Bu  aşıq  mühitinin  yetirdiyi 
sənətkarlardan Aşıq Alının, Aşıq Ələsgərin və onlarla ustad aşığın adını çəkmək olar.  
Aşıq  məktəblərinin  müxtəlifliyi  və  özünəməxsusluğu  əsasən  ifaçılıq  maneraları  ilə  bağlıdır. 
Eyni bir aşıq havasının başqa-başqa şəkildə ifa olunmasına baxmayaraq, bu məktəbləri sıx şəkildə 
birləşdirən  xüsusiyyətlər  var.  Bu  aşıq  məktəblərdə  saz  havası  demək  olar  ki,  eyni  adı  daşıyır. 
Bununla  yanaşı,  aşıq  havacatları  müxtəlif  olduğu  kimi,  Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  eyni 
aşıq  havası  dəyişik  adlarla  ifa  olunur.  Məsələn:  “Qaraçı”  havası  Şirvanda  “Qobustan”  adı  ilə, 
“Hüseyni” isə “Şirvan müxəmməsi” kimi və s.  
Digər  aşıq  məktəblərdən  fərqlənən  Şirvan  aşıq  mühitinin  öz  spesifik  xüsusiyyətləri 
mövcuddur.  Tədqiqatçılar  yazırlar  ki,  aşıqların  ifa  üslubu  daha  çox  Azərbaycan  muğam  sənətinə 
yaxındır. Onların ifa etdikləri “Şirvan şikəstəsi”, “Döymə Kərəmi” və s. havalar zərbi-muğamlarla 
bağlıdır. Məsələn: “Şirvan şikəstəsi” bu gün də zərbi muğam kimi oxunur. Şirvan  aşıqlarının daha 
bir spesifik cəhəti də onların ifa etdiyi havaları balaban, nağara, dəf ilə müşayiət olunur. 
Şirvan  aşıqlarının  yaratdıqları  bir  çox  havalar  bu  gün  Azərbaycan  xalq  mahnısı  kimi  şöhrət 
qazanmışdır: “Səhər-səhər bağa girdim”, “ Nazlana- nazlana” və s. 
Əlbəttə,  yuxarıda  adlarını  sadaladığımız  aşıq  məktəblərinin  hər  birinin  özünəməxsus,  
xüsusiyyətləri, öz yetirmələri və əhəmiyyətli fəaliyyəti vardır. 
 
Aşıq yaradıcılığında mövcud olan saz havaları özünün mövzu dairəsinə görə də rəngarəngdir. Bu 
havaların melodiyaları sevinc, kədər, igidlik, mətinlik, mərdlik, qəhrəmanlıq və s. duyğularını aşılayır. 
Folklor tədqiqatçıları saz havalarının sayının 72, bəzən də 100-ə qədər olmasını qeyd edirlər. 
Aşıq  şeiri  janrları  çeşidli  olduğu  üçün,  həmçinin  aşıq  qoşmaları  da  məzmunca  rəngarənglik 
kəsb  etdiyi  üçün  mahnının  mətninə  uyğun  saz  havası  adlandırılır.  İgidlik,  cəngavərlik,  mərdlik 
mövzusunda bütün “Koroğlu  havaları”nı (Tədqiqatçılar “Koroğlu” havalarının 50-dən çox olmasını 
yazırlar) göstərə bilərik. 
Havaların  bir  çoxunun  adı  Azərbaycan  sözləri  ilə  (“Sarıtel”,  “İncə  güllü”,  “Paşa  köçdü”, 
“Gəraylı”  və  s.),  bəziləri  ifa  olunduğu  bölgənin  adı  ilə  (“Göyçə  gülü”,  “Naxçıvanı”,  “Köhnə 
Naxçıvanı”, “Şərili” “Ağır şərili” və s.), bəziləri onu ifa edən tayfa və qəbilələrin adları ilə (“Afşari”, 
Şahsevəni”), bir qismi isə havanın ən mahir ifaçısının adı ilə (məsələn, “Göyçə gözəlləməsi” havası 

---