Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

23 
 
                                              
  
Şəkil 1. Azərbaycanın  üzüm genefondu           Şəkil 2.  Nax. MR-də üzüm genofondunun tərkibi 
1.
 
Universal sortlar. 
2.
 
Süfrə sortları   
3.
 
Texniki sortlar 
Genom  tərkibi:  Azərbaycan  Respublikasında  üzüm  genofondu  çoxəsirlik  təbii  mutasiya 
dəyişkənlikləri, toxumla çoxaldılma, xalq introduksiyası və seleksiyası yolu ilə çoxlu sayda iqtisadi 
və  təsərrüfat  əhəmiyyətli  biomorfoloji  əlamətlərə  malik  olan  sortmüxtəlifliyi  ilə  səciyyələnir. 
Yüksək polimorfizm xüsusiyyətlərinə malik olan Vitis vinifera növünə aid mövcud üzüm sortlarının 
genomu diploid (2n=38) xromosom saylarına malikdir. Ancaq elsperimental yolla autotetraploid və 
autotriploid ( 2n=54,  76) üzüm formaları əldə olunmuşdur [4, s. 551-554].                        
Üzüm genofondunda sortların 2,0  %-i  ən tez yetişən  (v.m. 120 gün və daha az), 13,0 %-i 
tezyetişən    (v.m.  121-130  gün),    14  %-i  orta  tezyetişən  (v.m.  131-140  gün),  25  %-i  orta  vaxtda 
yetişən  (v.m. 141-150 gün), 18 %-i orta gec yetişən  (v.m. 151-160 gün), 12 %-i orta gec yetişən  
(v.m. 151-160 gün), 9 %-i gecyetişən  (v.m. 161-170 gün), 7 %-i ən gecyetişən (v.m. 171 gündən 
çox) sortlar qrupuna daxildir. Üzüm sortlarının şirəsində ümumi şəkərliliyi genofond üzrə 4,0 %-i 
14  q/100 sm
3
 - dən aşağı, 13,0  % - i14-17  q/100 sm
3
, 72,0  %-i   18-20  q/100 sm
3
,  27,0 %-i  21-
25  q/100 sm
3
,  6,0  %-i isə 25 q/100 sm
3
 - dən çox)  təşkil edir.                         
Azərbaycanda  mədəni  üzümün  mənşəyi  hesab  edilən  (Vitis  sylvestris  G.G.Gmel.)  yabanı 
üzümün 4 yarımnöv müxtəlifliyinə (Vitis sylvestris var. typica Negr., Vitis sylvestris var. aberrans 
Negr.,  Vitis  sylvestris  var.  Zangezur,  Mail,  Vitis  sylvestris  var.  Naxçıvan,  Varis)  aid  olan  qara, 
bənövşəyi,  qırmızı,  hətta  ağ  giləli  və  erkək  çiçək  tipli  yabanı  üzüm  formaları  yayılmışdır. 
Azərbaycanda  yabanı  üzüm  biotiplərinin  yayıldığı  ərazilərin  coğrafi  kordinatları  aşağıda 
verilmişdir: 
 

 
N40
o
 36.811 E48
o 
26.688  3425 ft               Ağsu aşırımı, Ağsu r-u  

 
N 40
o
 52.127 E 48
o
 05.769  1560ft              Qurubanfəndi, İsmayıllı r-u 

 
N 40
o 
52.127 E 48
o
 05.769  1560ft               Qurubanfəndi, İsmayıllı r-u 

 
N40
o 
54.500 E48
o
 02.077   2292 ft               İsmayıllı r-u 

 
N 40
o
 40.599 E48
o 
30.868  708m                  Basqal kəndi, İsmayıllı r-u 

 
N 40
o
 47.781 E 48
o
 19.141                           Qara  Nohur kəndi, İsmayıllı r-u 

 
N 40
o
 47.814 E 47
o
 38.334 832ft                  Türyançay qoruğu, Qəbələ r-u 

 
N40
o
 53.814 E47
o 
46.891  1521 ft                 Sultannuxa kəndi, Gəbələ r-u 

 
N40
o
56.156  E47
o
 54.841   2277 ft                Vəndam kəndi, Qəbələ r-u 

 
N 41
o
 00.695 E 47
o
 27.435 481m                  Bayan kəndi, Oğuz r-u 

 
N 40
o
 56.422 E 47
o
 37.078 1288ft                 Oğuz-Qəbələ şosesi 

 
N 41
o
 04.883E 47
o
 17.933  1725ft                 Küngüt Postu, Şəki r-u 

 
N 41
o
 04.883 E47
o
 17.933  1725ft                 Küngüt Postu, Şəki r-u 

 
N 41
o
 04.883E 47
o
 17.933  1725ft                 Küngüt Postu, Şəki r-u 

 
N 41
o
 06.19
0
E 47
o
 19.119 2049ft                   Baş Kəldək kəndi, Şəki r-u 

 
N 41
0
 25
1
E 46
0
 45
1
                                        Alazan Çayının sahili,  Zaqatala r-u 

 
N 41
0
 43
1
E 46
0
 25
1                                                             
Balakənçay çayının sahili,  Balakan r-u 

---

24 
 

 
N 40
0
 10
1
E 49
0
 20
1                                                             
Dərə, Qobustan r-u 

 
N 41
 o
 38.611 E 48
 o
45.156  18m                   Xudat r-u 

 
N41
o
 33.504 E48
o
42.914  66m                      Pavlovka kəndi, Xudat r-u 

 
N41
o
 41.610 E 48
o
45.496  4m                       Nabran, Xaçmaz r-u, Xəzər dənizinin sahili 

 
N 41
 o
 41.610E 48
 o
 45.496  4m                     Nabran,Xaçmaz r-u,  Xəzər dənizinin sahili 

 
N 41
o 
41.610 E 48
o
 45.496  4m                      Nabran, Xaçmaz r-u, Xəzər dənizinin sahili 

 
N41
o
 41.610 E48
o
 45.496   4m                      Nabran, Xaçmaz r-u, Xəzər dənizinin sahili 

 
N 41
o
 41.610 E 48
o
 45.496  4m                     Nabran, Xaçmaz r-u, Xəzər dənizinin sahili 

 
N 41
0
 30
1
 05,7
11
  E 048
0
 43
1
 15,3
11
110 m.    Ağarəhimoba kəndi, Xaçmaz r-u 

 
N 41
0
 30
1
 06,8
11
  E 048
0
 43
1
 34,1
11
100 m.    Meşə 1,  Xaçmaz r-u 

 
N41
0
 29
1
 40,5
11
E 048
0
 43
1
 22,7
11
129 m Pir   Meşə 2,  Xaçmaz r-u 

 
N 41
0
 30
1
 44,6
11
  E 048
0
 43
1
 07,2
11
115 m.    Gödəkli kəndi, Xaçmaz r-u 

 
N 41
0
 31
1
 18,3
11
  E 048
0
 45
1
 11,4
11
76 m.      Sabiroba kəndi, Xaçmaz r-u 

 
N 41
0
 29
1
01,8
11
  E 048
0
 46
1
 27,6
11
84 m.       Məzarçay çayının sahili, Xaçmaz r-u 

 
N 41
o
 21.731 E 48
o
31.591  559m                  Vladimirvka kəndi, Quba r-u 

 
N 41
o
 21.731 E 48
o
31.591  559m                  Vladimirovka kəndi, Quba r-u 

 
N 41
0
 21
1
 39,9
11
  E 048
0
 22
1
 33,8
11
 909 m.   Uzunmeşəkəndi, Quba r-u 

 
N 41
0
 23
1
 13,7
11
  E 048
0
 25
1
 08,1
11
903 m.    Alpan kəndi, Quruçay çayının sahili, Quba r-u 

 
N 41
0
 24
1
 21,5
11 
 E 048
0
 27
1
 11,1
11
648 m.    Xuçbala kəndi, Quruçay çayının sahili, Quba r-u 

 
N 41
0
 25
1
 16,6
11
  E 048
0
 30
1
 07,0
11
530 m.    Digah kəndi, Quruçay çayının sahili,  Quba r-u 

 
N 41
0
 26
1
 03,7
11
  E 048
0
 33
1
 49,1
11
406 m     Ağbil kəndi, Quruçay çayının sahili,  Quba r-u 

 
N 41
0
 27
1
 23,4
11
  E 048
0
 34
1
 08,3
11
387 m.    Susay-Qıılaq kəndi, Quba r-u 

 
N 41
0
 24
1
 09,5
11
E 048
0
 34
1
 48,1
11
430 m.      Dəlləkkənd kəndi, Quba r-u 

 
N 41
o
 33.504 E48
o
42.914  66m                     Qusarçay, Qusar r-u 

 
N 41
o
 33.504 E 48
o
 42.914 66m                    Qusarçay, Qusar r-u 

 
N 41
o
 33.504 E 48
o
42.914  66m                    Qusarçay,  Qusar r-u 

 
N 41
o
 24.085 E 48
 o
23.850  2504ft                Qara Bulaq kəndi, Qusar r-u 

 
N 39
o 
26' 46"E 45
o
 35' 31" 4280ft                  Nax MR  Ayrınc kəndi, Şahbuz r-u  

 
N 3854′17″  E46°01′23″                                 Nax MR  Kotam kəndi, Ordubad r-u 
 
Tədqiqatların  gedişindən  alınmış  nəticələrə  əsaslanaraq  Azərbaycanda  Vitis  vinifera  L. 
növünə məxsus sort və yabanı biotipləri 4 qrupa ayırmaq olar: 
I    qrup.  Vitis  vinifera  L.  subsp.  sylvestris  C.C.Gmel.  yarımnövü  və  onun  toxumlarından 
inkişaf edərək yayılan müxtəlif yabanı biotiplər;  
II  qrup.  Vitis  vinifera  ssp.  sativa  DC.  yarımnövünə  məxsus  sortların  müxtəlif  mənşəli 
toxumların cücərməsindən yaranan və yabanı halda yayılan cır üzüm formaları;    
III  qrup.  Vitis  vinifera  L.  növünə  məxsus,  müxtəlif  genetik  xüsusiyyətlərə  malik  olan  400-
dən artıq becərilən aborigen üzüm sortları; 
IV  qrup.  Spontan  və  seleksiya  yolu  ilə  meydana  gələn  müxtəlif  sortlar,  klonlar,  hibridlər, 
poliploid (2n=57; 76) və mutant formalar, həmçinin introduksiya edilmiş sortlar. 
Azərbaycanın  genofondunda  müxtəlif  genotiplərin  mövcudluğu  sortların  ayrı-ayrı  irsi 
əlamətlər  üzrə  geniş  fenotip  dəyişkənlikləri  ilə  müşayiət  olunur.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  üzüm 
bitkisində  ayrı-ayrı  irsi  əlamətlər  ekoloji  şəraitə  uyğun  modifikasiya  dəyişkənliklərinə  məruz 
qalırlar.  Ayrı-ayrı  genetik  əlamətlərin  modifikasiyalaşma  amplitudu  isə  çox  müxtəlifdir. 
Modifikasiya  dəyişkənliyinin  amplitudu  əsas  fenoloji  fazaların  davametmə  müddətində,  birillik 
zoğların rəngində, buğumaralarının ölçülərində, payızda yarpaqların və çubuqların rənglənməsində, 
gilələrin  rəngində,  formasında,  toxumun  miqdarında  kiçik,  salxımların  kütləsi,  gilələrin 
parametrləri, şirədə şəkərlilik və turşuluq, tənəyin və barlı zoğların məhsuldarlıq əmsalı, məhsulun 
yetişmə müddəti və s. kimi irsi əlamətlərdə isə böyükdür. 
Hazırda respublikamızın müxtəlif təbii-iqtisadi bölgələrində “Üzüm genofondu” kolleksiya 
bağlarının salınması aktual problemlərdən biridir. Belə kolleksiya bağlarında qiymətli aborigen və 

---