218
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.
ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 6 (87)
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.
SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 6 (87)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ.
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 6 (87)
GÜLARƏ RƏHİMOVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
gularaisayevaali@mail.ru
UOT: 338
İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ
Açar sözlər. Ekonometrik modellər, korrelyasiya, reqressiya, zaman sıraları, panel analizi
Key words :
Econometric models, correlation, regression, time series, panel analysis
Ключевые слова: Эконометрические модели, коррелясия, регрессия, временные
ряды, панельный анали
Ödəniş axınları çoxsaylı xarakteristikalara malikdir. Bu xarakteristikaların ən əsası: 1) yerli
publikasiyalarda
təmiz cari dəyər adlanan kəmiyyət, və ya təmiz diskontlaşdırılmış gəlir adlanan
və
NPV (Net Present Value) kimi işarə olunan xarakteristika; 2) daxili mənfəət və ya gəlir
norması olan -
Internal Rate of Return (IRR )-dir
.
Təmiz diskontlaşdırılmış gəliri (NPV) müəyyən edən zaman məlumdur ki, ödəmələri və
gəlirləri eyni zaman anına
gətirmək üçün daimi diskont - faktordan istifadə olunur.
Real olaraq diskont – faktor zamandan asılı olan funksiya kimi əvvəlcədən məlum deyil
və makroiqtisadi göstəricilərin (məs., mərkəzi bankın yenidən maliyyələşdirməyə qoyduğu pul,
indeksi) və eyni zamanda mikroiqtisadi göstəricilərin dinamikasından (investorun maliyyə
vəziyyətindən, konkret bankın kredit və depozit ödəmələrindən və s.) asılıdır. Bundan əlavə,
ödəmələrin və gəlirlərin ölçüsü, həm də onların həyata keçirildiyi anlar yalnız müəyyən dəqiqliklə,
qismən məlum olur.
Deməli, investisiya layihəsinin
NPV kimi xarakteristikası (qeyri - müəyyən, dağınıq
kəmiyyətlərdən asılı funksiya kimi) da qeyri – müəyyəndir. Bu qeyri – müəyyənliyi,
NPV – yə bir asılı
olmayan dəyişənin –
diskont faktoru kimi baxmaqla qismən azaltmaq mümkün-dür [1].
Əgər sadaladığımız bütün qeyri – müəyyənlikləri intervallarla (yəni, başlanğıcı və sonunu
verməklə) təsvir etmək mümkündürsə, onda
NPV də intervalla xarakterizə olunar və intervalın
sərhədlərini interval verilənlərin statistikasında tətbiq olunan yanaşma metodları vasitəsi ilə
hesablamaq olar.
Nəticədə, bir sıra hallarda iki investisiya layihəsinin NPV–yə görə
müqayisəsi zamanı bir
mənalı seçim etmək mümkün olmur. Məsələ ondadır ki, ədədlərin müqayisəsini həmişə aparmaq
mümkündür, intervalların müqayisəsi isə yalnız onların kəsişdiyi hallarda mümkün olur. Əgər
intervallar kəsişirsə, iki baxılan investisiya layihələrinin təmiz cari dəyərə (NPV) görə ekvivalent
olması haqda danışmaq məqsədəuyğun olardı.
Mənfəətin daxili norması (IRR) - daimi (sabit) diskont – faktorun
q qiymətidir, bu halda
NPV q –dən asılı funksiya kimi sıfra çevrilir. Təəssüf ki, ödəniş və gəlirlərin “uğursuz”
paylanması zamanı
NPV (q) =0 tənliyinin bir deyil, çoxsaylı həlli ola bilər. Ekonometrik
ədəbiyyatlarda IRR –in ödəniş axınlarının müqayisəsi üçün məqsədəuyğun olmamasının digər
səbəbləri də göstərilir.
Bundan başqa, IRR halı üçün də NPV –də olduğu kimi qeyri –
müəyyənlik mənbələri (diskont – faktorun, ödəniş və gəlirlərin kəmiyyəti və zaman anlarının
dağınıqlığı) mövcuddur. Bu dağınıqlıq IRR –ə interval kimi baxmaq zəru-rətinə gətirib çıxarır
və iki investisiya layihəsinə uyğun gələn intervallar kəsişdikdə, bu layihələrin müqayisəsi
onların eyni qiymətli olmasını təsdiqləyir.
Beləliklə, NPV və IRR investisiya layihələrinin baxılan xarakteristikaları
və ixtiyari digər
xarakteristikalar, dəf olunmayan qeyri – müəyyənliyə malikdirlər. Bu obyektiv səbəbləri nəzərə
almamaq iqtisadi hesablamaların dəqiqliyini suni sürətdə artırmaq, özünü aldatmaq və ya
sifarişçini çaşdırmaq deməkdir.
219
Məsələnin qoyuluşu. İnvestisiya layihələndirmə praktikasında çox zaman məhdud ma-
liyyə resurslarını optimal yerləşdirmək (və ya paylamaq) məqsədi ilə bir neçə investisiya
layihələrini analiz etmək lazım gəlir. Bununla əlaqədar olaraq bir sıra problemlər meydana
çıxır. Bu problemlərin birincisi layihələrin qiymətləndirilməsində
effektivlik kriteriyasının
seçilməsi problemidir. Baxmayaraq ki, NPV kriteriyası prioritet kriteriya hesab olunur, lakin
bu kriteriya vasitəsilə də verilmiş problemin tam həll olunduğunu zənn etmək olmaz.
Belə ki, bu və ya digər kriteriyalar müəyyən çatışmazlıqla müşahidə olunur, xüsusi
halda, bu kriteriya təhlükəsizlik rezervi haqqında informasiya vermir. [ 2].
Bu informasiyanı IRR kriteriyası verir. Lakin, bu kriteriya Fişer nöqtəsindən kənar-da
layihələr arasında seçim etməyə imkan vermir və bundan əlavə bu kriteriya pul axın-larının
qeyri-ordinar analizi zamanı əlverişli deyil.
Bundan başqa, qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adı çəkilən (NPV, IRR) krite-riyalar
arasında aşkar münasibətlərin olmasına baxmayaraq, alternativ layihələrin analizi zamanı bu
kriteriyalar ziddiyyət təşkil edirlər.
Başqa sözlə, bir kriteriyaya görə qəbul edilmiş layihə, digər layihə üçün məqbul deyil.
Bunun əsas səbəbi odur ki, NPV – mütləq göstərici, PI (
Profitability Index –İnvestisiyanın
rentabellik indeksi olub daxil olan pul axınlarının təmiz cari dəyərinin çıxan pul axınlarının təmiz
cari dəyərinə olan nisbətilə (ilkin investisiya da daxil olmaqla) müəyyən olunur. Əgər PI>1 –sə
onda layihə qəbul olunur, əgər PI<1-sə, onda layihə rədd edilir, əgər PI=1-sə onda layihə nə
mənfəətli, nə də ziyanlıdır), IRR və digərləri nisbi göstəricidirlər. Bunun nəticəsində aşağıdakı
hallarda ziddiyyət meydana çıxır:
1.
Pul axınları intensivliyinin müxtəlif olduğu hallarda.
NPV = 0 tənliyinin bir neçə həlli olduğu hallarda qeyri adi (qeyri-ordinar ) pul
axınları üçün IRR kriteriyasını hesablayarkən ziddiyyətlər meydana çıxa bilər.
2.
Müxtəlif miqyaslı layihələrdə meydana çıxan ziddiyyətlər:
Bu situasiyada investor dilemma qarşısında qalır. Maksimum NPV variantını, başqa
sözlə, müəssisənin iqtisadi potensialının maksimum artımı variantını seçməli və ya IRR kri-
teriyasını
rəhbər tutaraq, nisbətən kiçik miqyaslı, lakin yüksək rentabelli layihəni seçməli.
Rəqabət aparan layihələrin alternativ olduğu hallarda layihəni NPV kriteriyasına görə
seçmək məsləhət görülür, belə ki, verilmiş kriteriya müəssisənin iqtisadi potensialının
mümkün olan artımını xarakterizə edir. İqtisadi potensialın artımı məsələsi menecmentin ən
vacib prioritet məqsədlərindən biridir.
Lakin IRR əmsalının hesablanması da zəruridir, belə ki, bu əmsal “ təhlükəsizlik
rezervini “göstərir və ya başqa sözlə desək, “manevr “ kəmiyyətini, yəni, IRR ilə CC (Coft of
Capital ) arasındakı fərqi müəyyən edir.
Bu fərq layihənin çox da optimal olmayan variantda “möhkəmlik ehtiyatını“ (daya-
nıqlığını) əyani sürətdə nümayiş etdirir. Aydındır ki, burada ideal variant mövcud layihələr
üzrə bütün kriteriyaların
(IRR, NPV, PP, PI, HPR
n
, ROI) hesablandığı halda mümkündür.
Bu halda “mütləq qalib“, yəni, bütün göstəricilərə görə ən yaxşı qiymətləri olan layihə seçilir.
Qeyd edək ki, PP metodu dünya praktikasında ən sadə və geniş yayılmış metod olub daxil
olan pul gəlirlərinin zamana görə nizamlılığını tələb etmir. İnvestisiyanın özünü doğrultma
müddətinin (PP) hesablanması alqoritmi investisiyadan proqnozlaşdırılan gəlirlərin paylan-masının
müntəzəmliyindən asılıdır. Əgər gəlir illər üzrə müntəzəm paylanıbsa, onda özünü doğrultma
müddəti birdəfəlik (eyni vaxtda olan) xərclərin, onlarla şərtləndirilmiş, illik gəlir kəmiyyətinə olan
nisbətilə hesablanır. Kəsr ədədinin alındığı halda o, artırılaraq tama qədər yuvarlaqlaşdırılır. Əgər
gəlir qeyri- müntəzəm paylanmışdırsa, onda özünü doğrultma müddəti illərin sayına uyğun olaraq
müstəqim hesablanır; beləki, bu illər ərzində investisiya kumulyativ gəlirlərlə ödənəcək. PP
göstəricisi üçün ümumi düstur
PP=n .
İnvestisiyanın özünü doğrultma müddəti göstəricisi hesablamalarda çox sadə ifadəyə
malikdir. Bununla belə o bir çox çatışmazlığa da malikdir və bu çatışmazlıq analiz prosesində
mütləq nəzərə alınmalıdır. Məsələn, 1. O, sonuncu dövrlərin gəlirlərinin təsirini nəzərə almır; 2. Bu
metod diskontlaşdırılmamış qiymətlərə əsaslanır. Metod həmçinin, investisiyanın yüksək risk