«Elmi məcmuə.(Bakı İslam Universiteti)». 2011.№6. S. 121-162. İSlamda şİƏLİk və ŞİƏLİYİN İslamda rolu
Yüklə 472,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏRİBUL-QURANA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
- ƏSBABUN-NUZULA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
- QİRAƏT ELMİNƏ AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
- FİQH VƏ HƏDİS ELMİNƏ AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
- TARİX VƏ SİYƏR ELMİNƏ AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
- MƏNTİQ, FƏLSƏFƏ, PSİXOLOGİYA, KİMYA, RİYAZİYYAT VƏ TİBB ELMLƏRİ SAHƏSİNDƏ YAZILMIŞ ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
özünəməxsus yer tutur». Suyuti isə «əl-Avail» əsərində yazır: «Əhkamul-Qurana aid ilk əsəri Şafıi yazmışdı». Lakin bunu qeyd etmək lazımdır ki, Şafıi hicri 204-cü, əl-Kəlbi isə 146-cı ildə vəfat etmişdir. Deməli Kəlbinin əsəri daha qədim hesab olunmalıdır. Abbad bin Abbas da Əhkamul-Qurana aid əsər yazan müəlliflərdəndir. İbn Nədim onun haqqında yazır: «Abbad elm və fəzilət əhli olmuşdur. O, əhkamul Qurana aid əsər yazmışdır». O, məzhəbcə şiələrdən idi 61 . Əhkamul-Qurana aid digər şiə mənbələri də var. QƏRİBUL-QURANA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ Qəribul-Qurana aid ilk əsəri də şiə məzhəbli alimlər yazmışdı. Mənbələrə görə bu addımı ilk atan şəxs Əban bin Təğlib olmuşdur 62 . Şeyx Tusi «Fihrist» əsərində deyir: «O, qəribul-Qurana aid əsər yazmışdı». Lakin Suyuti «əl-Avail» əsərində deyir: «Qəribul-Qurana aid ilk əsəri Əbu Ubeydə Mömər bin əl-Musənna yazmışdı». Amma biz Əban bin Təğlibin hicri 141-ci ildə öldüyünü nəzərə alsaq tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, O, Əbu Ubeydədən çox əvvəl bu sahədə əsər yazmışdı. Çünki, Əbu Ubeydə hicri 208-ci ildə vəfat etmişdi. Buna görə də İbn Təğlib əbu Ubeydədən 67 il əvvəl vəfat etmiş hesab olunur. Buna görə də Suyutinin məlumatı ya doğru hesab olunmamalı, yaxud onun məlumatı əhli-sünnət məzhəbində bu elm sahəsində ilk əsər yazanın Əbu Ubeydə olduğu guman edilməlidir. ƏSBABUN-NUZULA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ Şiə alimləri içərisində Quran elmlərinin mühüm şöbələrindən olan ƏsbabunNuzula aid çoxlu və dəyərli əsərlər yazılmışdır. Bu elmə aid ilk əsər yazanlar məhz səhabələr içərisində olmuşdur. Belə ki,mənbələrə görə bu elmə aid ilk əsər yazan İbn Abbas, sonra isə İkrimə İbn Abbasın vasitəsilə əsər yazmışdır. Əsbabun-Nuzula aid əsərlər sonrakı dövrlərdə də inkişaf etdirilmiş və bu sahədə xeyli əsərlər qələmə almmışdır. Buna misal Muhəmməd bin Xalidin «ət-Tənzil vət-Təbir», İbrahim bin Muhəmməd bin Səid əs-Səqəfınin «Ma nuzilə minəl-Quran fi Əmiril-Muminin», Əbduləziz bin Yəhya əl-Cəludinin «Ma nuzilə fi Əliyyin (ə)» əsərlərini göstərmək olar. QİRAƏT ELMİNƏ AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ Qiraət elminə aid ilk addımı Əli (ə) atmışdır. Sonra bu sahənin inkişafında İbn Abbas (öl. 67) və ondan əwəl İbn Kəb əl-Ənsari (öl. 30) mühüm bir rol oynamışlar. Həmçinin Qiraət elminin inkişaf etməsində Kisai və Fərranın müəllimi olmuş ər-Ruasinin, Zeyd bin Əli Hüseynin (ə), Əbu Bəkr Asim bin Bəhdələnin (o, yeddi qaridən biridir), Əban bin Təğlibin müstəsna xidmətləri olmuşdur. Bunların içərisində Əban bin Təğlib bir neçə əsərini bu sahəyə həsr etmişdir. Kufə şəhəri bir şiə mərkəzi kimi Quran qarilərinin yetişdirdiyi mərkəz olmuşdur. Burada qiraət elminin görkəmli şəxsləri yetişmişlər onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar; 1. Əli bin Həmzə əl-Kisai 2. Əbu İshaq əs-Səbi 3. Asim bin Bəhdələ 4. Həfs bin Süleyman 5. Əbu Bəkr bin Əyyaş və b. 63
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi fıqh və hədis elmləri sahəsində ilk əsərləri Əli (ə) yazmışdır. O əsərlərin bir hissəsini yuxarıda qeyd etmişdik. Ondan sonra Həsən və Hüseyn (ə) fıqh və hədisə aid xəbərləri nəql etmiş və bu iki elmin inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmişlər. Həmçinin bu elm sahəsində İbn Abbasın da rolu danılmazdır. Onu İbn Əsir «Usdul-Ğabə» əsərində «Hibrul-ummət» adlandırmışdı. Həmçinin şiə səhabələr içərisində Salman əl-Farsi, Əbu Zər əl-Ğiffari ilk hədis yazan səhabələrdəndir. Salmanın qələmə aldığı əsərin adı «Kitabu HədisulCazəlik» adlanır. O, bu əsərini Rum padşahına (Roma kralına) göndərmişdir 64 . Şəhr Asub «Məalimul-Uləma» əsərində Cundəb bin Cunadə ilə Əbu Zərr əl-Ğiffarinin bu sahədə əsər yazdıqlarını qeyd etmişdir. Bunlardan əlavə şiəlikdə məşhur olan səhabə Əbu Rafıi Məkkədə İslamı qəbul etmiş, sonra Peyğəmbərlə (s) Mədinəyə hicrət edib onunla müharibələrdə iştirak etmişdir. Ondan sonra Əlinin (ə) yanında olmuş, onunla birlikdə döyüşlərdə olmuş və Həzrətin Kufədə beytul-mal məmuru olmuşdur. O, «Kitabus-Sunən vəl-Qazaya vəl-Əhkam» əsərini yazmışdır. Əbu Rafıi bu əsərində şəriətin əməli məsələlərini fəsillərə ayırmış, ilk fəsildə namazı, sonra orucu, sonra həcci, sonra zəkatı və digər şeyləri yerləşdirmişdir. Həmçinin Suyutinin «Tədribur-Ravi» əsərində dediyinə əsasən o, ilk olaraq hədisi toplamışdır. İbn Həcərin məlumatına görə o, hicri 35-ci ildə vəfat etmişdir. Bu da Əlinin (ə) xilafətinin ilk dövrlərinə təsadüf edir. Həmçinin Fiqh və Hədis elmləri sahəsində tabiun və təbə-tabiundan olan şiə fəqih və mühəddislər əsərlər yazmışlar. Buna işarə edən Zəhəbi «Mizanul-Etidal» əsərində məlumat verərək deyir: «Həqiqətən də tabiun və 61 (Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, I cild, səh-128) 62 (Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, I cild, səh-128) 63 (Geniş məlumat üçün bax; İslam Ansiklopedisi, Ankara-2002, cild XXVI, səh-342) 64 (Şeyx Tusi, əl-FihrisT) təbə-təbun içərisində şiəlik çoxalmışdır». Hətta digər İslam məzhəbləri olan Hənəfılik və Şafıilik məzhəblərinin də formalaşmasında şiəliyin rolu vardır. Çünki, mötəbər mənbələr Əbu Hənifənin ustadının İmam Sadiq (ə), Şafıinin ustadının isə məşhur şiə alimi İbrahim bin Muhəmməd Salman əl-Mədəni olduğunu xəbər verirlər 65 . Həmçinin, Hənbəlin ustadının Muhəmməb bin Fəzl bin Qəzban əd-Dəbi olduğu məlumdur ki, bu da məşhur şiə alimi olmuşdur. Bundan əlavə Ubeydullah bin Musa əl-Abəsi əl-Kufi Buxarinin şeyxlərindən olmuş məşhur şiə alimidir. Bunu əhli-sünnə alimlərindən Səmani «əl-Ənsab», Zəhəbi «Mizanul-Etidal» və «Təzkirətul-Huffaz», İbn Əsir isə «əl-Ənsab» əsərlərində qeyd etmişlər. TARİX VƏ SİYƏR ELMİNƏ AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ Digər elmlərdə olduğu kimi tarix və siyər elmləri sahəsində də şiə məzhəbli alimlər öncül olmuş və bu elmlər sahəsində ilk və fundamental əsərlər yazmışlar. Mənbələrin verdikləri məlumatlardan belə məlum olur ki, bu sahədə Əlinin (ə) yaxın səhabələrindən və tərəfdarlarından olmuş, Əsbəğ bin Nəbatə ilk addım atan müəlliflərdəndir. Onun «Məqtəlu-Huseyn» haqqında yazısı olmuşdur ki, onu da əd-Duri rəvayət etmişdir 66 . Lakin İslam tarixinə aid ilk əsəri tabiundan olmuş, Aban bin Osman əl-Əhmər yazmışdı. Onun «Məbdə», «Məbəs», «əl-Məğazi», «əs-Səqifə» deyə məşhur əsərləri olmuşdur. O, hicri 140-cı ildə vəfat etmişdir 67 .
edilir. Çünki, o, bu elmin müxtəlif sahələrinə aid dəyərli əsərlər yazmış və bu elmlərin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Belə ki, o, Kufənin məşhur tarixçilərindən olmuş və çoxlu sayda əsərlər yazmışdır. Onun yazdığı əsərlərdən «əl-Məğazi», «Futuhuş-Şam», «Futuhul-İraq», «Futuhu-Xorasan», «əl-Cəməl», «Siffeyn», «Məqtəlul-Huseyn» və digərlərini göstərmək olar 68 . O, hicri II əsrin müəlliflərindəndir. Tarix və siyər elmlərinin inkişafında digər şiə alimi, dövrünün nəhəng tarixçisi olmuş Muhəmməd bin İshaq bin Yasər əl-Mədəninin rolu danılmazdır. O, daha siyər və Məğazi sahəsində çoxlu əsərlər yazmışdır. İbn Həcər «ət-Təqrib» əsərində onun şiələrin alimlərindən olduğunu demişdir. Şiə alimləri də onu şiə məzhəbinin böyük alimlərindən hesab etmişlər. Əllamə Möhsin əl-Əmin onun haqqında yazır: «O, məğazi elmində insanların ən elmlisi, ən yaddaşlısı və müxtəlif elmlərin ən bilicisidir» 69 . Həmçinin, ibn Kəsir Əş-Şami özünün «Tarix» əsərində yazır: «... İbn İshaq öz dövrünün və özündən sonrakı dövrlərin Məğazi sahiblərinin imamıdır». Bundan əlavə Şafıi demişdir: «Hər kəs Məğazi istəyirsə, Muhəmməd bin İshaqa müraciət etsin». Muhəmməd bin İshaq haqqında məlumat verən Muhsin əl-Əmin yazır: «O, Peyğəmbərin (s) sirəsinə aid ilk əsərin müəllifidir». Həmçinin müəllif «Kəşfuz-Zunun» əsərinə istinadən deyir: «Siyər elmi sahəsində ilk əsəri Muhəmməb bin İshaq yazmışdır. O, məğaziyə aid əsər yazanların rəhbəridir». Lakin bəzi müəlliflər, o cümlədən Suyuti Məğaziyə aid ilk əsərin Urvə bin Zubeyrin yazdığını «əl-Avail» əsərində qeyd etmişdir. Lakin digər müəlliflər bu elmlər sahəsində ilk əsərin ibn İshaq tərəfindən yazıldığını təkid etmiş və Suyutinin fikrini əsassız hesab etmişlər. O, Hicri 150 və ya 151-ci ildə ölmüşdür. Bunlardan başqa adı keçən elmlər sahəsində digər şiə müəllifləri də olmuşdur.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi dini elmlər sahəsində olduğu kimi bir çox dünyəvi elmlər sahəsində də şiə məzhəbli alimlər dəyərli və fundamental əsərlər meydana gətirmiş və bu elmlərin inkişafmda mühüm xidmətləri olmuşdur. Hələ Avropada cəhalət və nadanlıq hökm sürdüyü halda İslam Şərqində əhli-beyt imamları (ə) insanlara müxtəlif elmlərin sirlərini öyrədir və onların maariflənməsində əvəzsiz xidmətlər göstərirdilər. Bunun bariz nümunəsini İmam Sadiqin (ə) təsis etdiyi universitet tipli mədrəsəsini göstərmək olar. Adını çəkdiyimiz elmlər sahəsində də şiə məzhəbli alimlər çox mühüm xidmətlər göstərmiş, bu elmləri digər din elmləri ilə bərabər inkişaf etdirmiş və hətta cəsarətlə demək olar ki, Avropanın özünü də onlar bu elmlərlə tanış etmişlər. Təəssüflər olsun ki, burada onlar haqqında geniş bəhs etmək mümkün olmadığından onlara qısaca işarə edəcəyik. Dünyada kimya elminin banisi məşhur islam alimi Cabir ibn Həyyan (721-815) hesab olunur. O, müsəlmanların altıncı imamı İmam Sadiqin (699-765) tələbəsidir. Onun latınlaşdırılmış adı Heberdir. Mötəbər qaynaqlara görə o, kimya elmini İmam Sadiqdən (ə) almış və bu sahədə 150-ə yaxın əsər yazmışdır. Onun adına olan "Heber traktatlar" əsərlərdən məşhuru "Yetmişlərin kitabf'nın son fəsilləridir. Bəzi Qərb alimlərinə görə kimya elminin banisi Lavuazye Antuan Loron (17431794) olmuşdur. O, kimyanın dəqiq ölçmələrə əsaslanan müasir elmə çevrilməsinə köməklik göstərmişdir. Fransız kimyaçısı olan bu alim suyun hidrogenlə oksigenin birləşməsindən ibarət olduğunu isbat etmiş hidrogenlə oksigendən sintez yolu ilə su almışdır. Həmçinin Lavuazye kimya elmində termokimyanın banisidir. Lakin əksər Avropa alimlərinin də təsdiq etdikləri kimi əgər Cabir olmasaydı Lavuazye kimyada heç bir nailiyyət əldə edə bilməzdi. Cabir ibn Həyyan metallıq (civə) və yanmaq (kükürd) haqqında məlumat vermiş və iddia etmişdir ki, hər 65 (Bax: Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə I cild, səh-140) 66 (Şeyx Tusi, əl-FihrisT) 67 (Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, I cild, səh-153) 68 (Bax: Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, I cild, səh-153) 69 (Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, I cild, səh-153) Yüklə 472,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|