«Elmi məcmuə.(Bakı İslam Universiteti)». 2011.№6. S. 121-162. İSlamda şİƏLİk və ŞİƏLİYİN İslamda rolu
Yüklə 472,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QRAMMATİKAYA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ
oranın alimlərindən din elmlərini öyrənmişdir. Sonra isə İsfahana qayıtmış və oranın alimlərindən ədəbiyyat, qrammatika, tarix və fəlsəfə elmlərini mənimsəmişdir. Bunlardan başqa o, dəqiq elmlər sahəsində dərin mütaliələr etmiş riyaziyyat, astronomiya, cəbr və məntiq elmlərində öz dövrünün yeganəsi olmuşdur. Mənbələrin verdikləri məlumatlara görə o, öz dövrünədək həll olunmamış bir çox riyazi problemləri həll etmiş, ustadı Kərxinin riyaziyyata aid olan əsərini şərh edərək özünün də bir çox elmi kəşflərini ortaya qoymuşdur. Aşağıdakı riyazi toplama metodu məhz onun elmə gətirdiyi yeni bir şeydir. n[n+(n-l)+.....+2+1]= Məsələn; n=4 olsa, toplam n 2
2 (4+l) 16(5) = 40 olur 2 2 2 Yəni, 4(4+3+2+1)=40 Şeyx Bəhauddin cəbr elminə aid yeni bir üsul qoymuşdur. Buna "Təriqətulkəffəteyn" və ya "Təriqətul-mizanir-riyazi" adını vermişdir. O, bu metodla çox həssas və dəqiq həll yolunu qoymuşdur. O, "Mizan" metodu ilə Xarəzminin "Xətaeyn" kəşfındən yararlanaraq bir çox cəbrə aid problemləri həll etmiş oldu. Onun bu metodu sayəsində cəbr elmində kök tapma və çoxdərəcəli tənliklərin həlli yolu öyrənildi. Bundan sonra onun əsərlərini mütaliyə edən İsaak Nyuton bu metodu öyrəndi və bundan istifadə edərək həqiqi kök tapmaq məsələsində yeni bir metod ortaya qoydu. Onun bu metoduna isə "Nyuton-Papson" metodu deyildi. Bu metod vasitəsiylə diferansiyal və inteqral hesabları daha dəqiq həll edilmiş oldu. Şey Bəhauddin eyni zamanda humanitar elmlər sahəsində də böyük xidmətlər göstərmişdir. O, daha çox din elmlərinə aid əsərlər yazmış və bununla da özünü zamanının ən bilikli müctəhidi kimi tanıtmışdır. Onun yazdığı əsərlərin əsəs xüsusiyyəti həmin elmdə çox çətin və problemli məsələlərin həlli olmuşdur. Onun əsərlərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar: l. Kitabu Xilasətil-Hisab, 2. Kitabu Mulaxxasil-Hisab vəl-Cəbr və Amalil-Məsaha, 3. Kitabul-Kəşkul, 4. Bəhrul-Hisab, 5. Risalətul-Hilaliyyə, 6. Təriul-Əflak, 7. Risalə fi Cəbri bəl-Muqabələ, 8. Risalə fi Təhqiqi Cihətil-Qiblə, 9. əl-Mulaxxas fil-Heyət, 10. Risalə anil-Kurə, 11. Risalə fil-Cəbri Alaqatihi bil-Hisab, 12. Kitabun anil-Həyat, 13. Təfsirul-Musəmma bil-Həblil-Mətin, 14. Haşiyə alə ənvarit-Tənzil, 15. Risalə fi vəhdətil-Vucud, 16. Miftahul-Fəlah, 17. Zubdətul-Usul, 18. əl-Hədiqətul-Hilaliyyə, 19.Hidayətul-Ummət, 20. əl-Fəvaidus-Səmədiyyə, 21. Əsrarul-Bəlağa, 22. Təhzibun-Nəhv, 23. əl-Məlaha, 24. Təhzibul-Bəyan 71 . Şeyx Bəhauddinin əsərləri içərisində dəqiq elmlər sahəsində ən önəmlisi Xilasətul-Hesab əsəridir. Bu əsər on fəsildən ibarətdir. Müəllif bu əsərində riyaziyyat elminin ən mühüm problemlərinin həllini qoymuşdur. Əsərin birinci cildində o, təməl hesablama üsullarına toxunmuş, toplama, çıxma, bölmə, vurma və digər qaydalara toxunmuşdur. Əsərin ikinci fəsli isə kəsrlə əlaqədar olub üç giriş və altı bölümdən ibarətdir. Bu fəsildə o, kəsrlərin toplanması, çıxılması, vurulması və bölünməsi məsələlərinə toxunmuşdur. Bu minvalla o, riyaziyyat elminin müxtəlif problemlərini bu əsərində şərh etmişdir. Onun yazdığı bu əsəri məşhur türk alimi Əbdurrəhim bin Əbu Bəkr şərh etmişdir. Bundan sonra onu Ramazan bin Əbu Hureyrə əl-Cəzəri şərh etmiş və bununla da əsər islam aləmində tanınaraq istifadə edilmişdir. Amilinin bu əsəri 1843-cü ildə Berlində nəşr edilmişdir. 1864-cü ildə isə əsər fransızcaya tərcümə edilmişdir. O, bu əsərində özünəqədərki riyaziyyat alimlərinin toxuna bilmədiyi mühüm problemlərə toxunmaqla dünya alimlərini heyrət içində buraxmışdı. Alim həmçinin Həblul-Mətin əsərində hind dairəsi terminini şərh etmiş və onun sayəsində qiblənin necə təyin ediləcəyini düzgün şəkildə göstərmişdir. O, həmçinin öz dövründə şiə dünyasının mərcəi-təqlid müctəhidi olmuşdur. Riyaziyyat elmlərinin inkişafında digər bir dahi şiə alimi və müctəhidi Seyyid Nemətullah bin Nuriddin bin Nemətullah əl-Cəzairi də mühüm rol oynamışdır. Onun yazdığı «Alil-Qədr fil-Həndəsə və ulumil-Riyaziyyat» əsəri məşhurdur. O, 1151-ci hicri ilində vəfat etmişdir. Məntiq və fəlsəfə elmlərinin inkişafı da demək olar ki, şiə məzhəbli alimlərin adı ilə bağlıdır. Bu elmlərin inkişafında dünya şöhrətli alim, bəşəriyyət tarixinin altı ensiklopedik alimindən biri, şiə məzhəbli Əbu Nəsr əl-Fərabinin rolu danılmazdır. O, Şərqdə «ikinci Müəllim» adına layiq görülmüş və Aristoteldən sonra bu elmin nəhəngi hesab edilmişdir. O, hicri 339-cu ildə vəfat etmişdir. Məşhur fəlsəfə tarixçisi Zəhirəddin Beyhəqi onun haqqında yazır; «İslam alimləri içərisində ondan fəzilətlisi yoxdur» Onun bu elmlər sahəsində aşağıdakı əsərlərinin adlarım çəkmək olar; 1. Fi ma yənbəği an yuqəddimə qəblə təəllüm əl-fəlsəfə 2. Təhsilus-Səadət 3. İhsaul-Ulum 4. Ağrad Aristutalis fı kitab ma bəəd ət-Təbiət 71 (İslam Tarihi Ansiklopedisi, Türkiye, nəşr ili yoxdur, cild III, səh-54, 57) 5. əl-Cəm beynər-Rəy əl-HəkimeynArastu və Əflatun 6. Məqalə fil-Aql Həsən bin Davud əl-Hilli də məntiq elminə aid dəyərli əsərlər yazmışdı. O, hicri VII və ya VIII əsrində vəfat etmişdir. Fəlsəfə və psixologiya elmlərinin inkişaf etdirilməsinə Davud bin Ömər əlAntakinin rolu vardır. O, Cəbəlut-Amildə yaşamış və orada bu elmlər sahəsində geniş fəaliyyət göstərərək əsərlər yazmışdır. O, hicri 1008-ci ildə vəfat etmişdir. Fəlsəfə elmlərinin dahi nümayəndəsi, görkəmli fılosof Molla Sədra Sədrəddin Şirazi bu gün də şiə məzhəbinin bu elm sahəsində fəxr etdiyi şəxsiyyətlərdəndir. Onun fəlsəfəyə aid ən məşhur əsəri olan «əl-Əsfar» bu gün də İslam aləmində məşhurluğunu itirməyən əsas qaynaqlardandır. Onun fəlsəfədə qoyduğu metodlar bu gün də İslam fəlsəfəsində hakim metod hesab edilir. O, hicri 1060-cı ildə vəfat etmişdir. Müasir dövrdə fəlsəfə elminin inkişafı görkəmli təfsirçi və filosof Əllamə Muhəmməd Huseyn Təbatəbainin adı ilə bağlıdır. O, bu elmin inkişafında mühüm xidmətlər göstərmiş, bir müddət az qala tənəzzül edən fəlsəfəni yenidən canlandırmış, Molla Sədranın «Əsfar» əsərini şərh edərək onun yüksək üslübda tədris etmişdir. Onun fəlsəfəyə aid görüşləri məşhur «Təfsirul-Mizan» əsərində yeri gəldikcə özünü göstərməkdədir. Əllamənin əsas fəlsəfı əsəri «Fəlsəfənin prinsipləri və Realizm metodu» hesab olunur. QRAMMATİKAYA AİD ŞİƏ ƏSƏRLƏRİ Ərəb qrammatika elminin təməlinin qoyulmasında da Əlinin (ə) rolu danılmazdır. Ümumiyyətlə əksər ərəb filoloqlarının və Avropa şərqşünaslannın verdikləri məlumatlara görə Əli (ə) bütövlükdə ərəb dili qrammatikasının banısi hesab olunur. Nəhv adlanan ərəb qrammatikası Əlinin (ə) adına bağlıdır. Bu haqda İbn Əbil Hədid yazır; "Nəhv və dilçilik elmlərinin ilk dəfə Əli (ə) tərəfindən qoyulmasını hamı bilir. Hər kəsə məlumdur ki, o, Əbul Əsvəd əd-Duvəliyə bu elmin əsaslarını yazdırmışdır. Onun yazdırdığı yazıda kəlmələr üç qismdir: isim, feil və hərf. Həmçinin o, kəlmələri mərifə (məlum) və nəkərə (qeyri-məlum) olmaqla iki yerə bölmüşdür. Erabın qismlərini isə nəsb, rəf, cərr və cəzm olmaqla dörd yerə ayırmışdır" 72 .
Seyyid Murtəza və digər hədis alimləri öz məşhur əsərlərində belə bir hədis nəql edirlər; " Əbul Əsvəd Əlinin (ə) yanına daxil olarkən həzrət ona bir yazılı vərəqə uzadır. Həmin vərəqənin içərisində: «BismillahirRəhmanir-Rəhim. Kəlam üç qismdir; isim, feil və hərf. İsim ad, feil hərəkət bildirir, hərf isə başqaları ilə işlənməzsə, məna bildirməz» sözləri yazılmişdır. Əbul Əsvəd ya Əmirəlmuminin (ə) bu kəlmələr gözəldir, amma məni burada ayaq üstə saxlamağını və onların üzərinə nə əlavə edəcəyimi bilmirəm. Həzrət ona buyurdu: mən eşitmişəm ki, sizin bölgənizdə dilin qrammatik xüsusiyyətlərini gözləmədən danışan insanlar var. İstəyirəm bir kitab hazırlayam ki, onun vasitəsiylə ərəb kəlmələrini onların kəlmələrindən seçmək mümkün olsun. Əbul Əsvəd: Allah sizi müvəffəq etsin ey Əmirulmuminin (ə) dedi" 73 . Beləliklə ilk təməli Əli (ə) tərəfındən atılan ərəb qrammatika elmi onun tələbəsi Əbul Əsvəd tərəfındən inkişaf etdirildi. O, ilk dəfə olaraq "Usulun-Nəhvil-Ərəbiyy" əsərini Əlidən (ə) aldığı təlimlər əsasında yazdı. Görkəmli ərəb qrammatiki İbn Faris yazır; "Ərəb dili və əruz elmləri qədimdə də məlum idi. Zamanə alimləri dünyadan köçüb getdikcə onlar da öz əhəmiyyətini itirib məhdudlaşdı. Sonra Əbul Əsvəd əd-Duvəli gəlib ərəb dili elmini, Xəlil isə əruz elmini bərpa etdi" 74 .
qoymuşdur. İbn Nədim əl-Fihrist əsərində yazır; "Doğrudan da ər-Ruasi kufəlilərdən ilk dəfə olaraq nəhv haqqında kitab yazmışdır". ər-Ruasi tərəfındən əsası qoyulan Kufə qrammatika məktəbi sonralar daha da inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. O, nəhv elminin inkişafında böyük rol oynayaraq bu elm sahəsində böyük şəxsiyyətlər yetişdirmişdir. Kufə qrammatika məktəbinə aid olan ən məşhur alimlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar. 1. Əbul Həsən Əli bin Həmzə əl-Kisai (öl. 189 h). O, "İmamun-nəhviyyin" ləqəbi ilə tanınmış və öz dövründə nəhv elmi sahəsində insanların əl biliklisi hesab edilmişdir. Onun haqqında əl-Ərəbi deyir; "əl-Kisai ərəb dili sahəsində insanların ən biliklisi idi". Mənbələrə görə Kisai ölən zaman "Nəhv elmi dəfn edildi" sözləri deyilmişdir. 2. Muaz bin Muslim əl-Hərra əl-Kufi ən-Nəhvi. O, nəhv elminin böyüklərindən hesab olunur. Onun bu elmə aid çoxlu əsərləri olmuşdur. Həmçinin o, sərf (morfologiya) elminin banisidir. Çünki o, ilk dəfə olaraq sərf istilahını işlətmiş, onu nəhvdən ayıraraq müstəqil şəkildə öyrənmiş və hüdudlarını göstərmişdir. 3. Yəhya bin Ziyad əl-Əta əl-Fərra əl-Kufi (öl. 207 h.). O, Kisainin tələbəsi olmuş və əl-Fərra ləqəbi ilə tanınmışdı. əs-Səmani onun haqqında deyir; "Fərraya nəhvdə əmirulmuminin deyilmişdir". əl-Fərra kəlmələri çox incələmiş və dilə yeniliklər gətirmişdir. Sələbi onun haqqında deyir; "Əgər Fərra olmasaydı, ərəb dili olmazdı. Çünki o, ərəb dilini xilas etmiş, möhkəmləndirmişdir". 72 (Şərhu Nəhcil-Bəlağə, cild I) 73 (Əllamə Muhsin əl-Əmin, Əyanuş-Şiə, cild I, səh-160 ) 74 (İbn Faris, əs-Sahibi fı fıqhul-Luğə, Qahirə-1910, səh-10) Yüklə 472,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|