Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.16. İnkar anlayışı
- L Qədim Şərq ölkələrində fəlsəfi fikir 1. Qədim Hindistanda fəlsəfi fikir
- «Riqve
Ziddiyyət bir-birini inkar edən əksliklərin (tərəflərin, xassələrin) münasibətidir. Deməli, münasibət əksliklərin qarşılıqlı təsiri kimi çıxış edir. Əksliklərin müəyyən mərhələdə birləşməsi, bölünməzliyi onların vəhdətidir, inkar, biraraya sığmazlıq, qarşıdurma münasibəti isə onların mübarizəsidir. Eynilik elə kateqoriyadır ki, predmetlərin, hadisələrin özləri ilə bərabərliyini, eyni olmasını ifadə edir. Lakin dəyişən real gerçəklikdə mütləq eynilik yoxdur. Hər bir eynilik fərq ilə əlaqədədir və nisbidir, əşyaların inkişafı isə mütləqdir. Əksliklərin eyniliyi özünün daha tam ifadəsini əksliklərin bir-birinə keçid anında tapır. Hegel hesab edirdi ki, fərqdən məhrum olan hər hansı eynilik mücərrəd xarakter daşıyır. Eynilik (ziddiyyətsizlik) qanununu yaradan Aristoteldən fərqli olaraq o, təsdiq edirdi ki, ziddiyyət dünyanı
hərəkətə gətirir, «ziddiyyətlə düşünməyin mümkünsüzlüyünü demək gülməlidir».
kateqoriyadır, bütövün fəaliyyət göstərməsidir. Fərq - bir obyektdə mövcud olan əlamətlərin başqasında olması əsasında obyektlərin müqayisəli xarakteristikasıdır. Fərq - eynilik olmasa mövcud ola bilməz. Hər bir maddi varlıqda və insanların intellektual fəaliyyətində dəyişgənlik və sabitliyin, hərəkət və sükunətin, varlığın fasiləsizliyi və fasiləliyi, sonlu və sonsuzluğun arasındakı qarşılıqlı əlaqə ziddiyyətin mövcudluğunun ümumi formasıdır. Göstərmək lazımdır ki, formal məntiq idrakda ziddiyyətin olmasını qəbul etmir. Məntiqi ziddiyyətlərin qəbuledilməzliy- inin səbəbi öz əsasına görə qnoseolojidir, yəni idraka aiddir. Odur ki, təbii olaraq bu səbəbi yalnız qnoseologiya (idrak nəzəriyyəsi) aça bilər. Hegel özünün «Məntiqin elmi» əsərinin ikinci hissəsində «eynilik», «fərq», «əkslik», «ziddiyyət» kateqoriyalannı araşdı- nb və bütün şeylərin ziddiyyətli olması ideyasını əsaslandırmışdır. Fəqət Hegelə görə ziddiyyətlərin geniş açılması maddi dünyada deyil, mütləq təfəkkürdə, mütləq ruhda baş verir. Ruh
elə qüvvəyə malikdir ki, yalnız o bu ziddiyyətlərə dözə bilir və sonra onlan həll edir. Ziddiyyətlərin müxtəlif növlərini göstərirlər: daxili və xarici ziddiyyətlər; əsas və əsas olmayan ziddiyyətlər; antaqonist (barışmaz) və antaqonist olmayan ziddiyyətlər. Ziddiyyətin əksi harmoniya adlanır. Harmoniya (yun. «har- monia» - əlaqə, uyğunluq, düzgünlük) obyektin müxtəlif tərəflərinin mütənasibliyi, bu tərəflərin bütöv şəkildə qovuşmasıdır. Harmonik münasibətdə olan tərəflər əksliklərdə olduğu kimi bir-birini inkar etmir, əksinə, bir-birini tamamlayaraq mövcud münasibətin varlığını təmin edirlər.
Hegelin dediyinə görə inkar - yeni yaranan anlayışdır, lakin özündən əvvəl gələn anlayışdan daha geniş və zəngin olanda sonrakı inkişafı təmin edir. Yeninin təşəkkül tapması çox hallarda köhnənin inkar edilməsi ilə bağlı olur. İnkar haqqında müxtəlif fikirlər var. Məsələn, antik cəmiyyətdə müəyyən dövrlərdə belə fikir olmuşdur ki, hər bir yeni - köhnədən pisdir, cəmiyyət, əxlaq, hətta dil pozulur, xarab olur. İnkar dedikdə burada keçmişə dönüş başa düşülürdü. Başqa növ inkar köhnəni tamamilə aradan götürməyə, məhv etməyə çalışır. Belə fikir «inkar» və «məhvetmə» anlayışlarını eyniləşdirir. Nəhayət, inkarı nə isə yeni bir şeyə prinsipial keçid kimi başa düşənlərin fikri. Belə halda əksliyə keçid baş verir, lakin keçmiş ilə əlaqə kəsilmir, köhnənin bütün yaxşı tərəfləri yenidə saxlanılır. Köhnənin tamamilə ləğv edilməsi deyil, onun öz dövrünü keçirmiş, sonrakı inkişafa mane olan tərəflərinin ləğvi elmi inkar üçün xarakter cəhətdir. Real gerçəklikdə zidd tərəflər mövcuddur: doğum və ölüm, çiçəklənmə və tənəzzül, tərəqqi və geriləmə. Elmi inkara görə köhnə sadəcə olaraq atılmır, Hegelin dediyi kimi, yeni tərəfindən qaldırılır. Köhnə ilə yeni arasında əlaqənin saxlanmasına varislik əlaqəsi deyilir. Belə əlaqə olmadan hes bir inkişaf ola bilməz.
II BÖLMƏ Fəlsəfə tarixi (qısa icmal) B.e.ə. VII-V əsrlərdən başlayaraq Qədim Hindistan, Çin, Misir, Mesopotamiya və Yunanıstanda Kosmosun quruluşu, insan biliyinin həqiqiliyi, xeyir, gözəllik və s. haqqında məsələləri artıq fəlsəfəyə aid edirdilər. Belə məsələlərlə məşğul olan adamlar əsl bilik daşıyıcılan olduqları üçün müdriklər adlanırdılar, konkret predmet haqqında biliklərlə məşğul olanlar isə mövqelərinə görə filosoflardan aşağıda dururdular. Sözün geniş mənasında fəlsəfə - inkişaf etmiş mifologiya ilə elmin rüşeymiərinin məcmusu kimi meydana gəlmişdir. L Qədim Şərq ölkələrində fəlsəfi fikir 1. Qədim Hindistanda fəlsəfi fikir Qədim Hindistanda fəlsəfənin meydana gəlməsi b.e.ə. təxminən I minilliyin ortalarına təsadüf edir (b.e.ə. Vl-V əsrlər). Hind yazılı ədəbiyyatının ən qədim abidəsi Vedlər adlanır. Bu topluda dünya, insan, onun əxlaqı, dünyagörüşü haqqında ilk məlumatlar verilir. Vedlər dörd hissədən ibarətdir: 1) «Riqve- da» (himnlər toplusu); 2) «Samaveda» (mahnılar toplusu); 3) «Yacurveda» (qurban vermə qaydalan); 4) «Atxarvaveda» (sehrləmə toplusu). Bu toplulann da hər biri bir neçə qatdan ibarətdir. Bu qatların ikisi daha mühüm hesab edilir - mantrlar və brahmanlar. Mantrlar («ruhun alətləri») həm himn, həm qayda, həm də sehrləmə deməkdir. Brahmanlar isə dini mərasim haqqında təlimat və mifoloji süjetləri özündə birləşdirən mətnlərdir.
dini qurban ayinlərini icra edərkən ona əsaslanırdı. Brahman- larda deyilirdi ki, insanların allahlar, başqa insanlar və heyvanlar qarşısında da xüsusi borcu və vəzifələri var. Bu vəzifələr aşağıdakılara münasibətlərə görə qruplaşdırılır: 1) allahlara; 2) peyğəmbərlərə; 3) sələflərə (ulu babalara); 4) insanlara; 5) başqa aşağı canlı məxluqlara. Brahmanlara görə öz borcunu
69 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|