Elmi redaktor: Azərbaycan Dövlət İqtisad
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
VI FƏSIL , MÜƏSSISƏLƏRIN MALİYYƏSİ 6.1. Məssisələrin maliyyəsinin mahiyyəti Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mülkiyyətin müxtəlif formaları yaranır. Ona görə də maliyyə münasibətləri yalnız dövlət səviyyəsində deyil, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələr səviyyəsində də baş verir. Maliyyə sisteminin tərkib hissəsi olmaqla, müəssisələrin maliyyəsi ümumi daxili məhsulun yaradılması, bölgüsü və istifadəsi proseslərinin dəyər formasm- dakı ifadəsini əks etdirir. Maliyyə münasibətləri əsasən məcmu ictimai məhsulun və milli gəlirin yarandığı maddi istehsal sahələrində baş verir. Müəssisələrin maliyyəsi müəssisədə gəlirlərin və yığımın yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi proseslərində meydana çıxan pul münasibətlərinin məcmusunu ifadə edir və o, geniş təkrar istehsalın fasiləsizliyinin təmin edilməsinin mühüm şərtidir. Müəssisələrin maliyyəsi-təsərrüfat subyektlərində pul fondlarının və yığımlarının formalaşdırılması, bölüşdürülməsi və geniş təkrar istehsal xərclərinin maliyyələşdirilməsi, maliyyə-bank sistemi qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, işçilərin maddi stimullaşdırılması və sosial təminatı üzrə istifadəsi ilə əlaqədar yaranan iqtisadi münasibətlərdir. İqtisadi məzmununa görə müəssisələrin maliyyə münasibətlərini aşağıdakı istiqamətlər üzrə sistemləşdirmək olar: • Müəssisənin təsisçiləri arasında - nizamnamə kapitalının yaradılması ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətləri. • Müəssisə və təşkilatlar arasında - məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar yaranan malİ5^ə münasibətləri. • Müəssisə və onun ayrı-ayrı bölmələri - filialları, sexləri, şöbələri arasında xərclərin maliyyələşdirilməsi, mənfəətin bölgüsü və istifadəsi zamanı yaranan maliyyə münasibətləri. • Müəssisə və işçilər arasında - gəlirlərin bölgüsü və istifadəsi, müəssisənin səhm və istiqrazlannm buraxılışı və yerləşdirilməsi, istiqrazlar üzrə faizlərin və dividendlərin ödənişi. 42 fiziki şəxslərdən gəlir vergisi tutulan zaman yaranan maliyyə münasibətləri. • Müəssislər və yuxarı təşkilatlar, müəssisələr və onların üzv olduqları ittifaq assosasiyaları arasında yaranan maliyyə münasibətləri. Maliyyə münasibətləri mərkəzləşdirilmiş məqsədli pul fondlarının yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi, məqsədli proqramların maliyyələşdirilməsi, elmi tədqiqat işlərinin aparılması, qaytarılmaq şərti ilə verilən maliyyə yardımları zamanı təzahür edir. • Kommersiya müəssisə və təşkilatları arasında - qiymətli kağızların yerləşdirilməsi və emissiyası qarşılıqlı kreditləşdirmə, birgə müəssisələrin yaradılmasındakı pay iştirakı ilə əlaqədar yaranan maliyyə münasibətləri. • Müəssisələr və dövlət maliyyə sistemi arasında vergilərin ödənilməsi və büdcəyə digər ödənişlərin həyata keçirilməsində, büdcədənkənar fondların yaradılmasında, vergi güzəştləri, cərimə sanksiyaları tətbiq edilərkən yaranan maliyyə münasibətləri. • Müəssisə və bank sistemi arasında - kommersiya banklarında pulların saxlanması, ssuda alınması və ödənilməsi zamanı bank kreditlərinə görə faizlərin ödənilməsi, digər bank xidmətləri zamanı yaranan maliyyə münasibətiləri. • Müəssisələr və sığorta təşkilatları arasında - əmlakın sığortalanması zamanı ayrı-ayrı işçi kateqoriyalarının, kommersiya sahibkarlıq risklərinin sığortalanması zamanı yaranan maliyyə münasibətləri. • Müəssisələr və investisiyalar arasında - özəlləşdirmə və investisiya fəaliyyəti həyata keçirilən zaman yaranan maliyyə münasibətləri. 43 6.2. Müəssisələrin maliyyəsinin funksiyaları Müəssisə və təşkilatların funksiyalarına ümümdövlət maliyyəsinə xarakterik olan funksiyalar aid edilir: bölüşdürücü və nəzarət funksiyası. Bölgü funksiyası vasitəsilə təsisçilərin payları hesabına ilkin kapital formalaşır, gəlirlərin və maliyyə ehtiyatlannın bölgüsündə əsas proporsiyalar müəyyənləşir, ayrı-ayrı istehsalçılar, təsərrüfat subyektləri və dövlətin mənafeləri optimal surətdə əlaqələndirilir. Daxil olan gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsü vasitəsilə müəssisə və təşkilatlann pul vəsaiti fondunun yaradılması bölgü funksiyası ilə bağlıdır. Bunlara nizamnamə kapitalı, yaxud nizamnamə fondu, ehtiyat fondu, yığım fondu, istehlak fondu, valyuta fondu və s. aiddir. Bölgü münasibətləri həm bütövlükdə cəmiyyətin, həm də ayn-ayrı təsərrüfat subyektlərinin, onlann işçilərinin, aksio- nerlərin, kredit və sığorta institutlarının maraqlarını təmin etməlidir. Buna görə də bu münasibətlərin səmərəli təşkili ilkin vəzifə kimi qiymətləndirilməlidir. Bu vəzifənin həyata keçirilməsində maliyyənin nəzarət funksiyası mühüm rol oynayır. Nəzarət funksiyasının obyektiv əsası - əmtəələrin istehsalına və reallaşdınlmasma çəkilən xərclərin uçotundan, gəlirlərin və pul fondlarının yaradılması prosesinə nəzarətdən ibarətdir. Təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinə nəzarəti aşağıdakı orqanlar həyata keçirir: təsərrüfat subyektinin özü, vergi orqanları, kommersiya bankları, səhmdarlar və nəzarət səhm paketlərinin sahibləri, sərbəst auditorlar. 44 Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|