Elmi redaktor: Azərbaycan Dövlət İqtisad

Biznes planının əsas bölmələri 
 
51 

---

6.8. Müəssisənin gəlirinin tərkibi 
 
52 

---

6.9. Müəssisə xərclərinin təsnifatı 
 
53 

---

6.10. Müəssisənin fəaliyyətinə təsir göstərən amillər 
 
54 

---

6.11. Məhsul istehsalı və satışı xərclərinə təsir 
Cuən 
amillər 
 
55 

---

6.12. Müəssisədə məhsul istehsalı v« satışı xərcləri 
Məhsul istehsalı və satışı xərcləri mülkiyyətin müxtəlif 
formalarında  və  xalq  təsərrüfatının  ayrı-ayrı  sahələrində 
istehsalın  şərtlərindən  və  xarakterindən  asılı  olaraq 
təsnifləşdirilir. 
Müəssisələrin  xərcləri  hal-hazırda  qüvvədə  olan 
qanunvericiliyə əsasən müəyyən edilir. Dövlət məhsul istehsalı 
və satışı xərclərinin ııçotıınıın dəqiq aparılması üçün vergi ödo- 
yiciləri qarşısında müəyyən qanun və qaydalar qoyur. 
Normativ aktlara uyğun olaraq məhsulun maya dəyərinə 
daxil edilən məsrəflər aşağıdakı kimi-təsnifləşdirilir: 
•
 
Maddi məsrəflər; 
•
 
Əməyin ödənilməsinə məsrəflər; 
•
 
Sosial ehtiyatlara ayinnalar; 
•
 
Əsas fondların amortizasiyası; 
•
 
Sair məsrəflər. 
Müəssisə tərəfindən mal, material alınmasına sərf edilən 
pul vəsaitləri, yalnız satılmış məhsula çəkilən xərclər həcmində 
kompensasiya  edilir.  Qalan  hissə  satılmamış  hazır  məhsul 
şəklində anbarlarda qalır. 
Əməyin ödənişi xərcləri məhsulun maya dəyərinə daxil 
edilir. 
Ölkənin  ümumi  maliyyə  vəziyyəti  müəssisələrin 
maliyyə  fəaliyyətindən  çox  asılıdır.  Bazar  münasibətləri 
şəraitində  müəssisələr  öz  fəaliyyətini  kommersiya  hesabı 
əsasında  apanr.  Bu  halda  müəssisələrin  xərcləri  öz  gəlirləri 
hesabına ödənilməlidir. 
Müəssisələrin  istehsal,  investisiya  və  maliyyə 
fəaliyyətinin  faydalılığı  əldə  edilən  maliyyə  nəticələrində  əks 
olunur:  satışdan  (iş  və  xidmətlərdən)  əldə  edilən  gəlir  ümumi 
maliyyə nəticələrini xarakterizə edir. 
Məhsul  satışından  mədaxil  aşağıdakıları  özündə  əks 
etdirir:  xüsusi  istehsaldan  əldə  edilən  hazır  məhsul  və  yarım- 
fabrikatlardan  gəlirlər,  satın  alınan  məmulatlar,  tikinti,  elmi 
tədqiqat  işləri,  ticarət,  təchizat  və  satış  müəssisələrində  olan 
mallar, nəqliyyat müəssisələrində yük və sərnişinlərin daşın- 
56 

---

ması xidmətləri. 
Satışdan əldə edilən pul vəsaiti müəssisənin hesabına və 
ya  kassasına  daxil  olan vaxt  gəlir  kimi  hesaba  alınır.  Bu  pulun 
hesaba daxil olmasını bankın çıxarışı və kassa mədaxil orderi də 
təsdiq edir. 
Məhsulun (iş və xidmətin) satışından əldə edilən gəlirlə, 
məhsul  istehsalına  çəkilən  xərclər  arasındakı  fərq  müəssisənin 
satışdan əldə etdiyi ümumi mənfəətini təşkil edir. Satışdan əldə 
edilən ümumi mənfəət maliyyə nəticəsinin əsas göstəricisidir. 
Mənfəət - məhsulun reallaşmasından əldə edilən ümumi 
gəlirin bir hissəsidir. 
Mənfəətin 
müəssisələrin 
fəaliyyətindəki 
rolu 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
■
 
sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən 
səmərəlilik göstəricilərindən biridir; 
■
 
sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırıcı amili kimi 
çıxış edir; 
■
 
müəssisənin mühüm maliyyə ehtiyatıdır; 
■
 
geniş təkrar istehsalın maliyyələşdirilməsi mənbəyidir 
Hesabat  dövrünə  müəssisənin  ümumi  maliyyə  nəticəsi 
(mənfəət və zərər) ümumi gəlir və zərərlərin balanslaşdı- nlması 
əsasında  müəyyən  edilir.  Müəssisənin  ümumi  maliyyə 
fəaliyyətinin nəticəsi balans mənfəəti adlanır. 
Balans  mənfəətinə  daxil  edilir:  məhsulun  (iş  və 
xidmətlərin)  satışından  əldə  edilən  mənfəət  (zərər),  maddi 
dövriyyə vəsaitlərinin və başqa aktivlərin satışından əldə edilən 
mənfəət  (zərər);  əsas  vəsaitlərin  satışından  əldə  edilən  mənfəət 
(zərər),  valyuta  kursunun  fərqinə  görə  gəlir  və  itkilər,  sa- 
tışdankənar gəlirlər (zərərlər). Mənfəətin planlaşdırılması zamanı 
rentabellik  göstəricisindən  geniş  istifadə  edilir.  Rentabellik 
dedikdə  -  müəssisənin  gəlirlilik  səviyyəsi  nəzərdə  tutulur  və 
aktivə qoyulan pul vəsaitinin hər manatına nə qədər mənfəət əldə 
edildiyini xarakterizə edir. 
57 

---

6.13. Müəssisənin maliyyə 
resurslarının təşkili mənbələri 
MÜƏSSİSƏNİN 
MALİYYƏ RESURSLARI 
GƏLIR
 
LƏR
 
I 
• əsas fəa 
liyyətdən 
mənfəət; 
- ETİ 
yerinə 
yetirməsin
dən 
mənfəət; 
-maliyyə 
əməliyyatl
arından 
mənfəət; 
-təsərrüfa
t üsulu 
yerinə 
yetirilməs
indən 
mənfəət; 
-satışdank
ənar 
əməliyyatd
an mənfəət 
DAXIL 
OLMAYAN 
LAR 
I 
-amortizasi
ya 
ayırmaları; 
-
 
lazımsız 
əmlakın 
satışından 
gəlir; 
-
 
möhkəm 
passivlər - 
bölüşdürülm
əyən 
mənfəət; 
-
 
məqsədli 
daxilolmala
r; 
-
 
ehtiyat 
fondu; 
-
 
əmək 
kollektivlə
rinin 
pay 
ödənişləri 
MALİYYƏ 
BAZARINDA 
SƏFƏRBƏRLİ 
YƏ 
ALINAN 
VƏSAİTLƏR 
YENİDƏN 
BÖLÜŞDÜ 
RÜLMƏ 
QAYDA 
SINDA 
I 
-qiymətli 
kağız- lann 
(səhm,  iq- 
tiqraz, 
satışından 
gəlir); 
- 
kredit 
investisiya
ları 
I 
-risklər 
üzrə  sığorta 
vəsaitləri; 
- 
pay 
əsasında 
formalaşan 
maliyyə 
resursları; 
-
 
divident 
və 
faizlər 
(qiymətli 
kağızlar 
üzrə; 
-
 
baş 
idarə 
asso- 
sjasiyası  və 
s. daxil olan 
maliyyə 
resurslan; 
-büdcə 
vəsaitləri 
58 

---