Etnos V ə epos: keçmişdən bugünə 1

Etnos 
v
ə epos: keçmişdən bugünə 
 
101
íîíèìèí ìÿíàñû «áàø ãóðä», «áàø÷û ãóðä» êèìè òÿðúöìÿ îëóíìóø-
äóð (7, 232). «Áàøãóðä» àäûíûí áåëÿ èçàùû íÿèíêè õàëã àðàñûíäà, ùÿì 
äÿ òÿäãèãàòëàðûí íÿçÿð íþãòÿñèíäÿ ýåíèø éåð àëìûøäûð. 
Ãåéä åòäèêëÿðèìèçëÿ éàíàøû «áàøãóðä» ñþçöíöí «ãóðä» ùèññÿ-
ñèíèí «àðû» (áàøãóðäëàð àðûéà ãóðä äåéèðëÿð) êèìè, åòíîíèìèí èñÿ «áàø 
àðû», «àíà àðû», éàõóä «áàø àðû÷û» ìÿíàñûíäà èçàùû äà îëìóøäóð (8, 
448-449; 9, 220). Áóðàäà ÿëàâÿ àðãóìåíò êèìè áàøãóðäëàðûí ìÿøüó-
ëèééÿòè ÿíÿíÿâè àðû÷ûëûãëà áàüëû îëäóüó äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ÷ÿêèëèð. Áó 
áàðÿäÿ XIX ÿñð àëèìëÿðèíäÿí áèðè «Åòíîãðàôèê î÷åðê» ìÿãàëÿñèíäÿ 
«Îðåíáóðã âÿðÿãÿñè» æóðíàëûíäà 1885-úè èë 2-úè ñàéûíäà ìÿëóìàò 
âåðìèøäèð. Áàøãóðäëàðûí ùÿì þçëÿðè, ùÿì äÿ íîüàéëàðäàí ìÿíøÿ ýþ-
òöðÿíëÿð, þçëÿðèíè «áàøãóðä» àäëàíäûðûðëàð. Áóíóíëà áåëÿ äèýÿð áèð 
ìöëàùèçÿ äÿ «áàøãóðä» åòíîíèìè «áàøãà», «àéðû» âÿ «éóðä», äàùà 
äîüðóñó, «àéðû þëêÿ», «àéðû õàëã» ìÿíàñûíû âåðäèéè áèëäèðèëèð. 
Ñîí äþâðëÿð éåíè ôÿðçèééÿëÿð îðòàéà ÷ûõìàãäàäûð. Áÿçè ìöÿë-
ëèôëÿð ùåñàá åäèðëÿð êè, «áàøãóðä» åòíîíèìè «áèø» + «ãóðä» - éÿíè 
«áåø ãóðä», «áîç» + «ãóðä», «áàø» + «êàðò» - «áàø ãîúà», «àüñàã-
ãàë» ìÿíàñûíû âåðèð. Äèýÿð òÿäãèãàò÷ûëàð áó åòíîíèìèí «áàø» + 
«ãóð» + «ä», «áàøê(à)» + «àð» + «ä» áþëöíìÿñè èñòèãàìÿòè èëÿ ýåò-
ìèøëÿð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð èñÿ (À.Í.Óñìàíîâ âÿ À.Ã.Áèèøåâ) «áàø» 
êîìïîíåíòèíè «áàø», «áàø÷û», «ãóð»û èñÿ «äàèðÿ» äàõèëèíäÿ îòóðàí 
áÿðàáÿðùöãóãëó èíñàíëàðûí éûüûíúàüû «ãÿáèëÿ» êèìè íÿçÿðäÿí êå÷è-
ðèðëÿð. Áó ìÿíàäà îíëàðûí ôèêðèíúÿ åòíîíèì «áàø ãÿáèëÿ», òàéôà âÿ 
ãÿáèëÿëÿðèí áàøëûúà áèðëÿøìÿñè ìÿíàñûíû âåðèð. «Ä» êîìïîíåíòèíèí 
èñÿ áóðàäà ìîíãîë äèëèíäÿí àëûíìûø úÿì øÿêèë÷èñè àôôèêñè îëäóüó êè-
ìè èçàù åäèëèð. Ô.È.Ãîðäåéåâ âåðñèéàñûíà ýþðÿ èñÿ («áàøã(à)» + «àð» 
+ «ä») åòíîíèìè Áàøãà, éàõóä Áàøãàóñ (Àëòàé âÿ Óðàëäà áó àääà 
÷àéëàð âàðäûð), «ä» èñÿ ñêèô – ñàðìàò Èðàí äèëëÿðèíäÿí àëûíàí úÿì 
øÿêèë÷èñèíèí ýþñòÿðèúèñè êèìè õèäìÿò åòäèéè áèëäèðèëèð. 
Òàíûíìûø òöðêîëîã Í.À.Áàñêàêîâ «áàøãóðä» åòíîíèìèíèí 
«ãóðä», «àðû», «ãîúà», «ãÿáèëÿ» èëÿ áàüëàíàí ìÿãàìëàðû ðÿää åäÿðÿê, 
ìàúàð òöðêîëîãó Ä.Íåìåòèí åòèìîëîýèéàñûíû äàùà ìÿíòèãÿ óéüóí ùå-
ñàá åäèð: «áàøãóðä»-«áåø» + «î ãóð» (îãóð ãÿáèëÿñèíèí àäû) + ä (ìà-
úàð äèëèíèí øÿêèë÷èñè). Áåø (î) ãóðä. Áàøãóðä – «áåø îãóð» (àíîëîýè-
éàéà ýþðÿ ìöãàéèñÿ åò: «îí îãóð», «äîããóç îüóç») (3, 15-18).  

---

 Nizami Tağısoy 
 
102
«Áàøãóðä» åòíîíèìèíèí ìÿíøÿéè èëÿ áàüëû ôÿðçèééÿëÿð ÿñàñÿí 
ñþéëÿäèêëÿðèìèçäÿí èáàðÿòäèð. Áóíóíëà áåëÿ áó ôÿðçèééÿëÿðäÿí ùå÷ 
áèðè êèôàéÿò ãÿäÿð èíàíäûðûúû äåéèëäèð. Åëÿ áó äà òÿäãèãàò÷ûëàðû éåíè, 
äàùà ìöêÿììÿë âåðñèéàëàð èðÿëè ñöðìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðèð. 
Åéíè çàìàíäà áóíó äà ñþéëÿìÿéÿ åùòèéàú âàðäûð êè, ÿýÿð 
ñîâåò äþâðöíäÿ õàëãûí àäû Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ «áàøãóðä», ðóñ äèëèí-
äÿ «áàøêèð», ðåñïóáëèêà «Áàøãûðäûñòàí» - «Áàøêèðèéà» àäëàíûðäûñà, 
áó ýöí îíëàð ìöâàôèã îëàðàã «áàøãóðä» «Áàøãóðäñòàí» âÿ «Áàø-
êîðòñòàí àäëàíìàãäàäûð. Áåëÿ àä, ùå÷ øöáùÿñèç êè, õàëãûí áó ýöíÿ 
ãÿäÿð ìÿëóì îëàí «áàøãóðä» àäûíà âÿ åòíîíèìèíÿ äàùà éàõûí îëäó-
üóíó ñöáóò åäèð. 
Ãåéä åäÿê êè, áàøãóðäëàð ìÿíøÿéèíè ùàíñû òàðèõè ïåðñîíàæûí 
àäûíäàí ýþòöðìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí àéäûíëàøäûðûëìàñûíà 150 èë áóíäàí 
ÿââÿë úÿùä åäèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, 1870-úè è ëäÿ íàìÿëóì áèð ìöÿëëèô 
éàçûðäû êè, «áàøãóðä» åòíîíèìè Ñâéàòîñëàâ Âëàäèìèðîâè÷ëÿ ñûõ ÿëà-
ãÿäÿ îëàí ãûï÷àã õàíû Áàøãóðäóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Áó ñèòàòû ÿñàñ êè-
ìè ýÿòèðÿí Â.Ì.Ôèëîíåíêî éàçûðäû: «Äîüðóäàí äà Áàøãóðä, Áàø-
êîðä, éàõóä Áàøêàðä XII ÿñðäÿ éàøàìûø ãûï÷àã êíéàçû îëìóøäóð. 
1151-úè èëäÿ êíéàç Éóðè Äîëãîðóêè èëÿ êíéàç Ëçéàñëàâ Ìñòèñëàâî-
âè÷ëÿ Ðóñ ÷àéû öçÿðèíäÿêè äþéöøäÿ êíéàç Âëàäèìèð þëäöðöëìöøäöð. 
Áåëÿ îëäóãäà Âëàäèìèðèí àðâàäû ãûï÷àãëàð òÿðÿôèíÿ êå÷ÿðÿê, Áàø-
êîðä õàíà ÿðÿ ýåòìèøäèð (4, 8). Ëàêèí Â.Ì.Ôèëîíåíêî áó âåðñèéàíû 
èíêèøàô åòäèðìÿéÿðÿê, îíà î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèð.Ýþðöíöð, 
ìöÿëëèô XII ÿñð ãûï÷àã õàíû âÿ áàøãóðä àðàñûíäà éàõûíëûã àõòàðìàüà 
î ãÿäÿð äÿ ëöçóì ýþðìÿéÿ ÷àëûøìàìûøäûð. Äèýÿð áèð ìÿëóìàò äà 
ìàðàãëûäûð. «Áàøýèðä õÿçÿðëÿðäÿ ÿí éöêñÿê âÿçèôÿëÿðäÿí îëìóø-
äóð». Áó ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ ìÿùç «áàøãóðä» åòíîíèìè «Áàøýèðä» 
àäûíäàí ýþòöðöëìöø êèìè òÿãäèì îëóíóð. 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Баскаков Н.А.Тюркские языки. М., 1960. 
2.  Баскаков  Н.А.:  Введение  в  изучение  тюркских  языков.  М., 
1962.  

---

Etnos 
v
ə epos: keçmişdən bugünə 
 
103
3.  Баскаков  Н.А.  О  происхождении  этнонима  башкир. // 
Этническая аномастика. Ì., 1984. 
4.  Башкиры.  Этническая  история  и  традиционная  культура.  
Уфа, 2002. 
5.  Башкиры:  Этническая  история  и  традиционная  культура.  
Уфа, 2002. 
6. Башкортостан. Краткая энциклопедия. Уфа, 1996.  
7. Кузеев Р.Г. Ê этнической истории башкир в конце I – начале 
II тысячелетия н.э. // АЭБ. Т. ///.  Уфа, 1968. 
8.  Кузеев  Р.Г.  Происхождение  башкирского  народа.  Этниче-
ский состав, история расселения. Ì., 1974. 
9. Гарипов  Т.М., Кузеев Р.Г. Башкирские родоплеменные наз-
вания и их алтайские параллели. Л., 1971. 
10.  Максютова  Н.Х.  Восточный  диалект  башкирского  языка  в 
сравнительно-историческом освещении. Ì., 1979. 
11.  Максютова  Н.Х.  Северо-западный  диалект  башкирского 
языка. Уфа, 1991.  
 

---

 Nizami Tağısoy 
 
104
 
QAQAUZLAR:  
KEÇMİŞİNDƏN BU GÜNÜNƏ 
 
Zəngin tarixi keçmişə malik qaqauzların taleyi özünəməxsus-
luğu ilə yanaşı, həm də faciəvi olmuşdur. Uzun tarixi mərhələ döv-
ründə qaqauzlar ayrıca bir etnos kimi nəzərdən keçirilməmiş, onları 
bu və ya digər bəhanə altında müxtəlif xalqlara aid etmişlər.  
Qaqauzların erkən etnik təşəkkülü, demək olar ki, tarixin do-
lanbaclarında və qaranlıqlarında itib-batmış, bu xalqın etnogenezi, 
mədəniyyəti, folkloru, dünyanı duyum və ona baxış tərzi lazımınca 
öyrənilməmişdir. Yəqin elə buna görədir ki, tarixi həqiqətlərə zidd 
olaraq qaqauzları gah bolqarlara, gah rumınlara, gah moldavlara, 
gah yunanlara, gah da türklərə aid etməyə səy göstərməklə, öz tək-
rarsız əski ənənələrinə mənsub olan xalqı tarixi köklərindən qopar-
mağa çalışmışlar. Bu vəziyyət ta XX əsrin 80-ci illərinin sonlarına 
qədər bütün çılpaqlığı ilə davam etdirilmiş, dünyanın müxtəlif yer-
lərində, o cümlədən müasir Moldova ərazisində kompakt yaşayan 
qaqauzlara münasibət heç də ürəkaçan olmamışdır. Məsələn, Mol-
dovanın siyasi dairələri qaqauzların muxtar bir qurum kimi forma-
laşmasına uzun müddət mane olmuş, tarixi faktlara göz yumaraq, 
onların diskriminasiyası istiqamətində ardıcıl iş aparmışlar.  
Sovetlər dönəmində (hələ 1940-cı illərdə) qaqauzların ərazilə-
rinin 80%-i Stalinin etnik azlıqlara qarşı düşmənçilik siyasəti nəti-
cəsində Moldova SSR tərkibinə qatılmış, xalqın burada öz müqəddə-
ratını müəyyənləşdirmək fikrinə etinasız yanaşılmışdır. Bütün bu çə-
tinliklərə baxmayaraq, XX əsrin 80-ci illərinin sonu – 90-cı illərin əv-
vəllərində vəziyyət müsbətə doğru dəyişdi. Moldova Respublikasının 
tərkibində  əvvəl Qaqauz Yeri – muxtar qurumu, sonra Qaqauz Res-
publikası geniş xalq kütlələrinin istəyi və təzyiqi nəticəsində yaradıldı.  
Qaqauzların bir xalq kimi diskriminasiyası heç də yalnız mol-
davlar tərəfindən həyata keçirilməmişdir. Bu istiqamətdə onlarla bə-
rabər, həm də rumınlar da xeyli «çalışmışlar». Onlar da qaqauzları 
daim dünya ictimaiyyəti gözündə alçaltmağa, onların müstəqil etnos 
kimi tanınmalarına mane olmuşlar və guya qaqauzların «etnik qrup» 

---