EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

488

her gün yaşadığımız deneyimlere zıt bu iddiayı yapan koluna 

‘eleyici materyalizm’ (eleminative materialism) denir (aslında 

bu yaklaşım, bence, tutarlı bir materyalist anlayışın gereğidir).

Diğer yandan, bilincin maddî süreçlere indirgenemeyece-

ğini savunanların hepsi, zihni madde dışı bir cevherle ilişki-

lendirmezler. Buna göre zihin, madde dışında bir cevherle hem 

alakalı değildir hem de maddî süreçlere indirgenemez; zihin, 

madde belli bir şekilde bir araya gelince ‘zuhur eden’ (emer-

gent

) bilinç gibi özelliklere (bu görüşte ‘cevher’ kavramıyla 

‘özellik’ yer değiştirir) sahiptir, zihni bilgisayar programı ile 

aynı görmek mümkün değildir.

 Bu konuyla ilgili John Searle’ün ‘Çin odası’ örneği meş-

hurdur. Searle, Çince bilmediğiniz ve bir odaya kapatıldığı-

nız varsayımıyla örneğine başlar. Bu odada, mektupla gelen 

Çince yazıları, talimatlar doğrultusunda, odadaki bir kitapta 

bulunan Çince yazılarla eşlemeniz, bu bir araya getirme işle-

minde kitabın işaret edeceği Çince yazıları da mektupla geri 

göndermeniz istenir. Odaya gelen Çince yazılar bazı sorular-

dır, kitapta bunlarla ilgili eşleşmede cevapları bulursunuz ve 

geri gönderirsiniz ama Çince bilmiyorsunuzdur. Dışarıdan 

olayı izleyen ve size verilen komutlarla hareket ettiğinizden ve 

Çince bilmediğinizden habersiz olanlar, sizin Çince bilip so-

ruları cevapladığınızı zannedeceklerdir. Searle, bilgisayarların 

işlemesinin de buna benzetilebileceğini; bilgisayarların bilin-

cinde olmadan sembolleri kendilerine verilen programa göre 

kullandıklarını; sonuçta bilgisayarlar insanla tamamen aynı 

bir davranışı yaptıklarında bile bu davranışların arasında ma-

hiyet farklılığı olduğunu ve yapay zekânın insan zihnini tak-

lit etmesinin mümkün olamayacağını söyler.

788

788 John R. Searle, Minds, Brains and Science, Harvard University Press, Massac-

husetts (1985); John R. Searle, Zihnin Yeniden Keşfi, çev. Muhittin Macit, Litera 

Yayıncılık, İstanbul (2004).

---

Tasarım Delili

489

 Zihnin bilinçle ilgili özellikleri, maddî süreçlere indirge-

nemediğinden, aşağıdan-yukarıya mekanik bir açıklama tar-

zıyla izah edilmeleri mümkün değildir. Sonuçta zihnin bi-

linçle ilgili özellikleri iki şekilde açıklanabilir: 1- Madde dışı 

bir cevherle ilişkilendirilerek, 2-Zuhur etme (emergence) ile 

açıklanarak. Bu iki şıktan hangisinin doğru olduğunu göste-

recek bilimsel bir düzenek kurmak mümkün değildir; çünkü 

herhangi bir bilimsel düzenek ancak zihnin özellikleri maddî 

süreçlere indirgenebilseydi mümkün olurdu. O zaman bu tar-

tışmayı, doğa bilimlerinden ayrı ama doğa bilimlerinin veri-

lerinden faydalanan bir felsefî veya teolojik platforma taşımak 

gerekmektedir. Bu konuyu Modern Bilim, Felsefe ve Tanrı ki-

tabımda inceledim.

789

Zihnin bilinç özelliğinin ‘zuhur eden’ bir özellik olduğu-

nun söylenmesiyle ne kadar az şeyin söylendiği gözden kaç-

mamalıdır; bu görüş bir yandan maddenin tek cevher olduğu 

fikriyle uyumlu gözükür, diğer yandan madde kendisinden 

adeta sihir oluşturulan, kendisiyle kendisinden oluşanın ta-

nımlanamadığı bir cevhere dönüştürülür. Maddeden bilincin 

oluşması, maddenin belli bir şekilde birleştiğinde bilinç oluş-

turacak potansiyele sahip olması demektir. Bu da bizi, tasa-

rım delili için önemine daha önce değinilen ‘doğa yasalarının 

belli bir şekilde varlığından -sahip olduğu potansiyelden- tasa-

rım deliline ulaşma’ ile varılan sonuca götürür. Madde ile olu-

şan her şey, maddedeki potansiyelin görünür olması demektir; 

bu açığa çıkan potansiyelden en çok şaşırılacak ve hayran-

lık uyandıracak olan ise evrenin bilinen en kompleks yapısı 

olan insan zihnidir ve de özellikle zihnin bilinç özelliğidir. 

Sonuçta insan zihni ister ayrı bir cevherin ürünü olsun, ister 

‘zuhur eden’ bir özellik olsun; insanın bu özelliğinin maddî 

789 Caner Taslaman, Modern Bilim, Felsefe ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, İstanbul 

(2011).

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

490

süreçlere indirgenememesi, bu özelliğin herhangi bir natüra-

list-ateist açıklamayla izah edilememesi demektir.

ZİHNİN ÖZELLİKLERİ VE TASARIM DELİLİ 

Zihnin varlığından tasarım deliline ulaşmakta ilk yol zihni 

madde dışı bir cevher olarak değerlendirmekken, ikinci yol zih-

nin sahip olduğu özelliklerin tesadüflerle açıklanamayacağını; 

bilinçli, kudretli bir Tasarımcı’nın eseri olarak zihni görme-

mizin tek tutarlı yol olduğunu savunmaktır. Önceki başlıkta 

belirtildiği gibi zihnin ayrı bir cevherle alakalı olup olmadığı 

tartışmalıdır; ben, bu yüzden, zihnin özelliklerinden tasarım 

deliline ulaşan ikinci yaklaşımı temel alacağım. 

Zihnin en önemli özelliklerinin başında evreni anlaması 

gelmektedir. Her adım attığımızda ileri gideceğimizi bilme-

miz, yağmurun yağışında ne olduğunu anlamamız, yanımızda 

yürüyen eşimizin veya çocuğumuzun bir anda yok olmasına 

ihtimal vermememiz, sabah kalktığımızda ayaklarımızın ye-

rinde olmasından şüphe etmememiz hep zihnimizin evreni 

anlaması sayesindedir. Birçok kişiye çok basit ve sıradan ge-

lebilecek bu anlayışlarımız, aslında, zihnimizin anlamasını 

sağlayan birçok önşartın mevcut olması sayesindedir. Kültür 

oluşturabilmemiz, sayabilmemiz, dil aracılığıyla iletişim kur-

mamız zihnimizin sahip olduğu özelliklerle gerçekleşmekte-

dir. Zihnin bu özellikleri, birbirlerinden farklı, fakat her biri 

de zaruri şu şartların yerine gelmesi ile mümkündür:

1- Evren, anlaşılır olmalıdır

: Einstein, en anlaşılmaz şe-

yin evrenin anlaşılması olduğunu söylemiştir; o, evrenin an-

laşılır olmasını ve zihnin onu anlamasını, Tanrı’nın kendini 

açığa vurması olarak görmüştür.

790

 Eğer evren düzensiz, kaotik 

790  Ian G. Barbour, When Science Meets Religion, Harper Collins Publishers, New 

York (2000), s. 52-53.

---