72
Qıpçaq türk-xristian məbədinin ümumi
görünüĢləri (XIII yüzil).
QIPÇAQ MƏBƏDĠ
ġörəyel mahalının Artik rayonunun Qıpçaq (31.05.1946-cı ildən - Ariç)
kəndində arman-türk xristian məbədi.
Məbəd iki kilsə və digər tikililərdən ibarətdir. Günbəzli zal üslubunda
tikilmiĢ baĢ məbədin 1201-ci ildə inĢa olunduğu ehtimal edilir.
1946-cı il mayın 31-də kəndin türkcə Qıpçaq adı dəyiĢdirilərək Ariç,
məbədin adı isə Ariçavəng qoyulmuĢdur.
Adından da göründüyü kimi, məbəd Qıpçaq türklərinə məxsus olmuĢdur.
Məbədin yerləĢdiyi Qıpçaq kəndi qədimdən Türk-Oğuz boylarının anayurdu
olmuĢ, kəndə ilk ermənilər XIX yüzilin ortalarında Ġrandan, Türkiyədən köçürülüb
gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: А.Берже. Кавказ в археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр.55;
В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.61-62;
Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh. 109-112.
73
Uzuntala məbədi.
UZUNTALA MƏBƏDĠ
Qazax-ġəmĢəddil sultanlığı ərazisində, Karvansaray rayonunun Uzuntala
(25.05.1967-ci ildən - Onut, 12.02.1969-cu ildən - Aygehovit) kəndi yaxınlığında,
kənddən 3 km cənub-qərbdə meĢənin dərinliyində alban-türk xristian məbədi.
Vaxtilə daĢ hasar içində olan məbəd
kompleksinə 2 kilsə və yardımçı tikililər daxildir.
Həmin daĢ hasarın isə bu gün ancaq özülü
qalmaqdadır. Kompleksin ətrafında həm də
qədim
yaĢayıĢ
məskəninin
xarabalıqları
mövcuddur.
Monastırın baĢ məbədi günbəzli zal
formasındadır, yarımsütunlar çatma tağlarla
birləĢmiĢ və bu tağların üstündə 12 üzlü günbəz
ucalmıĢdır.
Məbəd bir neçə dəfə təmir olunmuĢ və
əvvəlki görkəmi xeyli dəyiĢikliyə məruz
qalmıĢdır. Hörgünün divar daĢları bəzi yazılı daĢ
və lövhələrlə əvəzlənmiĢdir ki, onlardan da
birində "1201" tarixi qeyd olunmuĢdur. Bu da
həmin yerdə daha qədim bir məbədin mövcud
olduğunu söyləməyə əsas verir.
Ġstər Karvansaray rayonu, istərsə də Uzuntala kəndi qədimdən Türk-Oğuz
boylarının anayurdu olmuĢ, bura ermənilərin ilk kütləvi axını XIX yüzilin
əvvəllərində bölgənin Rusiya imperiyası tərəfindən iĢğalından sonra baĢlanmıĢdır.
ƏDƏBİYYAT: О.Егиазарян. Исторические памятники Армянской ССР, V, Иджеванский
район, Ереван, 1947, стр.45-46; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan" В., 1994,
səh.127-132.
74
QoĢavəng məbədinin ümumi görünüĢü.
QOġAVƏNG MƏBƏDĠ
Qazax-ġəmĢəddil
sultanlığı
ərazisində, Karvansaray (09.09.1930-
cu ildən - Ġcevan) rayonununda,
Böyük Qarakilsə (03.01.1935-ci ildən
- Kirovakan) Ģose yolunun sağ
tərəfində,
TurĢsu
bulağının
yuxarısında
alban-türk
xristian
məbədi.
Ermənilər
azərbaycanca
"qoĢa" sözünü sətri tərcümə edərək
(cuğt - ermənicə "qoĢa" deməkdir)
məbədin adını Cuğtağvəng Ģəklinə
salmıĢlar.
QoĢavəng kompleksi iki abidədən ibarətdir. Birinci abidə XII yüzildə,
ikincisi isə 1201-ci ildə tikilmiĢdir. Ġkinci abidə qübbəsizdir.
Məbədin yerləĢdiyi ərazilər qədimdən Türk-Oğuz boylarının ana-yurdu
olmuĢ, bura ilk ermənilər XIX yüzilin əvvəllərində Ġrandan, Türkiyədən köçürülüb
gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: Исторические памятники Делижанского района, Ереван, 1937, стр.33;
Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.127-132.
75
Oğuz türklərinin yadigarı olan Ərgəz//Ərqazan
pirinin müxtəlif görünüĢləri (XIII yüzil).
ƏRGƏZ//ƏRQAZAN PĠRĠ
Dərələyəz
mahalının
KeĢiĢkənd (06.12.1957-ci ildən -
Yeğeqnadzor) rayonunun Ərgəz
kəndi
yaxınlığında
alban-türk
məbədi.
Qədim mənbələrdə Ərkazan
kimi qeydə alınan və bu adı ilə
Oğuz ərlərinə məxsusluğu (Ər
Qazan) aydın olan bu pirin
yaxınlığındakı kiçik daĢ kilsədəki
kitabələrdə Siyuni hakimi Vasakın
(türk adı - Qazan) oğlu ProĢun
(Urosun), onun Xatununun (Qutlu
Xatunun), onların oğlu Atçının və
Canbuğa ağanın adlarının çəkilməsi
və 746 (miladi 1297)-cı il tarixin
qeydə alınması abidənin XIII
yüzildə
tikildiyini
və
türk
mədəniyyət nümunəsi olduğunu qəti
Ģəkildə təsdiq edir.
Uzunluğu 16, eni 14 addım
olan bu daĢ məbəd 1870-ci ildə
bərpa edilmiĢ, lakin 1918-ci ildə
erməni daĢnakları pirin ətraf
divarlarını dağıdıb içəri hücum etmiĢ, binaya xeyli ziyan vurmuĢlar. 1950-60-cı
illərdə isə ermənilər bu müqəddəs ocağı "bərpa edərək" görkəmini baĢqa Ģəklə
salmıĢlar.
Ərgəz kəndində 1918-ci ilə qədər ancaq Azərbaycan türkləri yaĢamıĢlar.
Həmin tarixdə kənd ermənilər tərəfindən yandırılmıĢ, elə о vaxtdan da xaraba
qalmıĢdır.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-п.,1852, стр.334; А.Берже. Кавказ в археологическом
отношении, Тифлис, 1875, стр.30; Сборник сведений о Кавказе (Списки населенных мест
Кавказского края по сведениям 1873 года), Эриванская губерния, 5 т., Тифлис, 1879, № 752;
Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.133-137; М.С.Неймат. Корпус
эпиграфических памятников Азербайджана, т. III, Б., 2001, стр.75; K.Dərələyəzli, Dərələyəz
od içində, В., 2001, səh. 108-110, 183; Həsən Mirzəyev. Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı, Bakı,
- 2004, səh.207.
Dostları ilə paylaş: |
