Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Göstərilən illərdə Türkiyədə fəhlə hərəkatı təşkilat lanmağa başlayır, siyasi və iqtisadi tələblərlə çıxış edirdi. Türk müəllifi Fəthi Naci göstərirdi ki, fəhlə hərəkatının müvəffəqiyyətlə inkişaf etməsi üçün aşağıdakı şərtlər vacib dir: iqtisadi, siyasi və ideoloji mübarizələr birləşdirilməli, fəhlə sinfi müstəqil siyasi qüvvəyə çevrilməli və bütün de mokratik qüvvələr birgə çıxış etməlidirlər.92 Həmkarlar ittifaqlarının yaranması və geniş fəaliyyəti bu illərdə başlayır. Həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının açıq fəaliyyət göstərməsi faktı Türkiyənin sosial-siyasi fikrində müsbət bir hadisə kimi qiymətləndirilirdi. Professor Cahid Talas göstərir ki, «həmkarlar ittifaqı hərəkatı bir sinif hərəkatıdır. Sinifsiz bir cəmiyyət yalnız marksist sistem və fəlsəfədə var. Sinifsiz bir cəmiyyət yalnız kommunizmin son mərhələsində qurulur. Siniflərin varlığı başqa, marksizmin irəli sürdüyü sinfi mübarizə başqadır. Bir sinif məhsulu olan həmkarlar ittifaqı sinif bilgisinə malik olmadan və bir sinfin mənafeyini müdafiə etmədən inkişaf edə bilməz. Kapitalist və kommunist olmayan sosialist cə miyyətində sinifsizlik iddiası nə qədər az gerçəksə, sinif an layışını bilən yoxdur demək də o qədər az gerçəkdir».93 De məli, Cahid Talasa görə əsl sosializm kommunizmdən ayrı mövcud ola bilər. O, sosializm dedikdə burjua demokratiya sına əsaslanan dövlət kapitalizmini nəzərdə tutur. Göstərildiyi kimi 1960-cı illərin Türkiyəsində nisbətən məhdud olsa da sosialist ideologiyası təbliğ edilirdi. Buna misal olaraq marksizm-leninizm klassiklərinin və görkəmli sosialistlərin əsərlərinin türk dilində çap olunmasını, türk müəlliflərinin bu sahədə yazdığı kitabları və məqalələri gö stərmək olar. Məsələn, Başar Erdoğan tərəfindən tərtib edilmiş «Sosializm sözlüyü»ndə bütün sosial-siyasi məsələ lər, o cümlədən sinif, sinfi mübarizə və sosial inqilablar pro blemləri marksist mövqedən şərh edilir.94 Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Türkiyənin hakim siyasi dairələri sol qüvvələrə, xüsusən kommunistlərə qarşı 92 F.Naci. Kom prodorsuz Türkiye. İstanbul, 1967, s.65. 93 C.Talas. Türk-lş və D İSK kavgası. Bax: «Forum», 15 nisan 1967, s.20. 94 E.Başar. Sosyalizm sözlüyü. A nkara, 1965. 42 ciddi tədbirlər görürdülər. Məsələn, Türkiyə Cəza qanunu nun 142-ci maddəsində deyilir: «İctimai bir sinfin digər ictimai siniflər üzərində öz hökmranlığını yaratması və ya xud ictimai bir sinfi ortadan qaldırmaq, ölkədə yaradılmış əsas iqtisadi və ictimai qaydalardan hər hansını aradan göt ürmək, dövlətin siyasi və hüquqi idarə üsulunu bütövlükdə yox etmək üçün hər hansı formada olursa-olsun təbliğat aparan hər bir şəxs beş ildən on ilə qədər ağır həbs cəzasına məhkum edilir».95 Əlbəttə bir sinfin başqa bir sinif üzərində hökmranlığını qadağan edən bu qanunun yaradıcıları bunu ölkədə milli həmrəylik üçün etdiklərini deyirdilər. Türkiyənin hakim siyasi dairələri və onların təmsilçisi olan alimlər göstərirdilər ki, müasir türk cəmiyyətində anta qonist siniflər yoxdur və sinfi mübarizə müasir kapitalizm cəmiyyəti üçün əsas hadisə deyil. «Sosial strafikasiya», «so sial mobillik» və s. kimi anlayışlarla onlar marksizmin sinif lər və sinfi mübarizə nəzəriyyəsinin köhnəldiyini sübut et məyə çalışırdılar. Məsələn, türk sosioloqu, professor Nürət- tin Şazi Kösemihal yazır: «Marksizmin sinfi mübarizə nəzə riyyəsi bir çox cəhətdən qüsurludur». O, göstərir ki, bu vax ta qədər mövcud olan cəmiyyətlərin tarixini sinfi mübarizə tarixi hesab etmək səhvdir.96 Əgər bu nəzəriyyə tərəfdarları ictimai siniflər arasında heç bir vaxt əməkdaşlıq olmadığını sübut etmək istəyirlərsə, bu fikir əsassızdır, çünki siniflər arasındakı əməkdaşlıq onlar arasındakı mübarizəyə nisbətən daha ümumi hadisədir. Kösemihal sözünə davam edərək gö stərir ki, sinfi mübarizə nəzəriyyəsinə əsaslanaraq cəmiyyə tin hərəkətverici qüvvəsi kimi sinfi mübarizəni irəli sürmək yalandır, çünki faktlara uyğun gəlmir.97 N.Ş.Kösemihal ya zır: «Özünün sinfi mübarizə nəzəriyyəsi ilə Marks iqtisadi siniflər arasında gedən mübarizəni izah etmək və mübarizəni ən əhəmiyyətli hadisə kimi irəli sürmək istəyirsə, o yenə də yanılır. Çünki mübarizə yalnız siniflər arasında deyil, həm çinin etnik, milli, dini, siyasi qruplar arasında da gedir. Çox hallarda bu qruplar arasındakı mübarizə birinci dərəcəli 95 Kommunizmle mücadelede türk düşünürleri. İstanbul, 1968, s.173. 96 N.Ş.Kösemihal. Sosyoloji tarihi. İstanbul, 1956, s.234. 97 Yenə orada. 43
əhəmiyyət kəsb edir».98 Kösemihal burada Qərb sosioloqla rının fikirlərini təkrar edir. N.Ş.Kösemihal nəzərə almır ki, marksizm sinfi m üba rizə ilə yanaşı etnik, dini, siyasi qruplar, millətlər arasında mövcud olan mübarizəni inkar etmir. Lakin marksizmə gö rə, sinfi xarakter daşımayan hər bir mübarizə mövcud q u ru luşu dəyişdirmir, sinfi mübarizə isə cəmiyyətin ictimai q u ru luşunu dəyişdirməyə doğru yönəldilir. Kösemihal haqlı ola raq göstərir ki, marksizm sinfi mübarizəni mütləqləşdirir. Bu mübarizə nəticədə daha mütərəqqi ictimai quruluş y a ra daraq tarixi tərəqqinin əsas qüvvəsi kimi çıxış edir. İstis marçı siniflərin inqilabi hərəkatı köhnəni məhv edir, daha mütərəqqi yeni quruluş yaradır. Məşhur türk filosofu Hilmi Ziya Ülkən özünün «Tarixi materializmi rədd etmək» adlı kitabının əhəmiyyətli bir his səsini marksizmin sinfi mübarizə nəzəriyyəsinin tənqidinə həsr etmişdir. H.Z.Ülkən müasir türk filosoflarının ən gör kəmlisidir, onun fikirləri türk ideologiyası üçün çox x arak terikdir. Odur ki, H.Z.Ülkənin sinfi mübarizə haqqında fi kirləri üzərində daha ətraflı dayanmaq məqsədəuyğundur. Göstərilən kitabında Ülkən əsasən Qərbin aparıcı alimləri nin fikirlərini təkrar edir, nəticələrini türk həyatından gətiri lən konkret misallarla təsdiq etməyə çalışır. O, əsas diqqəti ni marksizmin tənqidinə yönəldir. H.Z.Ülkən yazır: «Tarixi materializm sinfi mübarizə fikrini böyük işlətmələrə (monopoliyalara) bağlayır. Halbu ki: 1) «böyük işlətmə hadisəsi əsla ümumi deyil, iqtisadi həyatın bir çox vacib sahələrində, məsələn, əkinçilikdə mövcud deyil»; 2) «böyük təşəbbüsün üstünlüyü mütləq dey il, izafidir»; 3) «kapitalizmin həqiqi təkamülü bütün tə şəbbüslərin mərkəzləşməsinə səbəb ola bilməz. Məsələn, kənd təsərrüfatında təşəbbüslər birləşə bilməzlər»; 4) «tə şəbbüslərin birləşməsi və kapitalist mülkiyyətlərinin birləş məsi məsələləri bir-birinə qarışdırılmamalıdır. Bu halda ka pital sahiblərinin sayı azalır. Çünki səhmdar şirkətlər kapi talı parçalamağa doğru aparırlar»; 5) «mərkəzləşmiş sahə lərdə, məsələn, kartellərdə, əsas rolu maliyyə siyasəti oy- 98 Yenə orada, s.235. 44 nayır; 6) «mərkəzləşmənin rasional olduğu yerdə belə, o mil li iqtisadiyyat baxımından təşəbbüsün üstünlüyünü isbat edə bilməz, çünki rentabellik prinsipinin milli iqtisadiyyatın mənfəətli olması ilə əlaqəsi yoxdur».99 Göründüyü kimi H.Z.Ülkən səhv nəzəriyyə hesab et diyi marksizmi inkar edir və kapitalizmin müdafiəçisi kimi çıxış edir. O, sübut etməyə çalışır ki, sinfi mübarizə yalnız böyük inhisarlarla bağlıdır və inhisarlar aradan qalxan kimi sinfi mübarizə də yox olur. O, yazır: «Sinfi mübarizə nəzə riyyəsinə gəlincə, «böyük işlətmə» nəzəriyyəsi ortadan qal xan kimi o da tamamilə havada qalır».100 Göstərilən dəlilləri kifayət hesab edən Ülkən belə bir nəticəyə gəlir: «İki sinfin mübarizəsi nəzəriyyəsi hər yerdə bir əfsanə şəkli almış dır».101 Marksizmin Qərbdə olan tənqidçiləri ilə həmrəy olan H.Z.Ülkən yazır ki, kapitalizm Marksın göstərdiyi yol ilə inkişaf etmədi, kütlələrin dilənçiləşməsi prosesi getmədi, «kapitalizmin həqiqətən də inkişaf etdiyi ölkələrdə problem tamamilə əksinə cərəyan etmişdi»,102 beləliklə, sinfi mübari zə nəzəriyyəsi də boş bir xəyala çevrildi. İnkişaf etmiş kapitalist ölkələrində sinfi mübarizənin varlığını inkar edən H.Z.Ülkən, bu halın geridə qalmış ölkə lər üçün daha xarakterik olduğunu göstərir. O, yazır: «...Sənayesi çox zəif, mədəni və texniki cəhətdən geridə qalmış bəzi cəmiyyətlərdə bu inqilabçı fikir xalqın zehnini bulandırmış və siyasətçilər əlində təhlükəli silah olmuş dur».103 Ülkən istəyir ki, inkişaf etməkdə olan gənc dövlətlər kapitalist inkişaf yolunu seçsinlər. Odur ki, o, həmin ölkə lərdə sosialist ideyalarının yayılmasını böyük təhlükə sayır. H.Z.Ülkən bir çox başqa Qərb ideoloqları kimi K.Marks ilə V.İ.Leninin fikirləri arasında ziddiyyət olduğu nu göstərir. Onun fikrincə V.İ.Lenin özündən əvvəlki mar ksistlərdən fərqli olaraq «İmperializm kapitalizmin son "Ü .H .Z iy a. Tarihi maddeçilige reddiye. İstanbul, 1963, s.134-135. 100 Yenə orada, s. 135. 101 Yenə orada. 102 Yenə orada. 103 Yenə orada, s.204. 45
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|