Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
mərhələsidir» əsərində marksizmə yeni bir təfsir gətirmiş və «...artıq o, ortodoks anlamla tarixi materialist deyil».104 Marksizmə edilən yeni əlavələri Ülkən marksizmi dəyişdir mək kimi qiymətləndirir. O, Leninin irəli sürdüyü imperia lizmin üç əsas ziddiyyətlərindən birini (inkişaf etmiş kapita list dövlətləri ilə geri qalmış müstəmləkə ölkələr arasındakı ziddiyyəti) ön plana çəkərək göstərir ki, «bu ziddiyyət105 marksist görüşə uyğun gəlmir. Lenin bu sistemdə qəbul edi lən iqtisadi həyatın daxili təzadlarını göstərmir, yalnız dünyada baş verən siyasi təzadları izah etməklə kifayətlənir. Bu təzadlar, tarixi materializm ilə heç bir əlaqəsi olmadan daha əvvəllər tarixçilər tərəfindən göstərilmişdi.106 Sonra Ülkən «siyasi təzadları» etnik, dini, milli və s. ziddiyyətlərlə eyniləşdirir. Onun fikrincə Lenin «iqtisadi həyatın daxili ziddiyyətlərini göstərmir». Ülkən, nədəndirsə, Leninin gö stərdiyi ziddiyyətləri sıra ilə yazanda əhəmiyyət vermir ki, Lenin əmək ilə kapital arasındakı ziddiyyəti ön plana çəkir di.
H.Z.Ülkən yazır ki, Lenin imperialist dövlətləri ilə geri qalmış ölkələr arasındakı ziddiyyəti göstərməklə «yeni bir imperializm quracaq inqilab etmək»107 istəyirdi. Bununla o, indiki dövrdə Sovet ittifaqının inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımını müstəmləkəçilik və imperializm hesab edir.108 50-70-ci illərin türk müəlliflərinin bəziləri sinfi mübari zənin mövcudiyyətini qəbul edirdilər. Lakin onlar bu müba rizənin o qədər də kəskin xarakter daşımadığını və burjua demokratiyası çərçivəsində sinfi müvazinətin təmin edilmə sinin mümkün olduğunu göstərirdilər. Məsələn, Emel Taşöz «Forum» jurnalında yazırdı: «Bunu əvvəlcədən etiraf etmək lazımdır ki, cəmiyyətdə gəlir səviyyəsi fərqlərinin yaratdığı müxtəlif dünyagörüşlərinə sahib sosial siniflərin mövcu 104 Yeno orada, s.223. 105 Ülken belə hesab edir ki, bu məqsəd üçün «ziddiyyət» sözündən istifa də etmək düzgün deyil, çünki bu ifadə yalnız təfəkkürə aiddir. «Təbiətdə ancaq fərqlilik və ya çatışma var». 106 H.Z.Ülken. Tarihi maddeçilige reddlye, s.224. 107 Yenə orada. 108 Yenə orada. 46 diyyəti bir faktdır». Göründüyü kimi Taşöz ictimai siniflər arasındakı fərqi gəlir səviyyəsində görür, lakin nədənsə bu gəlir fərqinin səbəbini aydınlaşdırmır. Taşözün fikrincə, burjua demokratiyasına xas olan «hürriyyət ünsürü, siniflə- rarası çəkişməni aşağı həddə endirmiş, fəqət ortadan qaldıra bilməmişdir». Sistemin zəifliyi özünü burada büruzə verir. Hansı iqtisadi inkişaf yolunun keçilməsi qəti müəyyənləşdi rilməlidir. Taşöz göstərir ki, həqiqi demokratik idarə tərzi o zaman qurula bilər ki, bir sinfin başqa sinfi istismar etməsi nin qarşısını almaq məqsədi ilə «ümumxalq nəzarəti və inti zamı» yaradılsın. Bu işi həyata keçirmədən «sinfi müvazi nət» yaratmaq mümkün deyil, bir qrup adamlar daha çox varlanır, kütlə isə yoxsullaşır. Belə bir şəraitdə «rejim de mokratiya deyil, həqiqətdə burjua oliqarxiyası olur».109 Türk iqtisadçısı Yüksel Ülkən belə hesab edir ki, «iqti sadi həyatdakı mübarizə fərdhr arasında və ortaq mənfəət lərin birləşdirdiyi qruplar arasında cərəyan edir». O, sinfi mübarizə ifadəsini işlətmir və iqtisadi mübarizəni siyasi mübarizə ilə əlaqələndirmir. O, kapitalizmin təkamülünü aşağıdakı kimi təsvir edir: liberal rejimin yaratdığı kapita lizmin ilk çağlarında fərdlərin hər cür qruplaşma meylləri qadağan edilmişdir, bu fərdin azadlığının pozulması hesab edilmişdir. Belə bir vəziyyət əslində sahibkarın fəhlə üzərin də tam hökmranlığını təmin edirdi. «İqtisadi həyat bərabər lər arasında deyil, bərabərsizlər arasında gedən bir mübarizə dünyasıdır». Yuxarıda deyilənləri Yüksel Ülkən keçmiş «klassik kapitalizmə» aid edir. O, yazır: «Zəmanəmizdə ar tıq şəxsiyyət azadlığı adma fərdi məhkum edən qruplaşma yasağı aradan götürülmüş, mübarizə qruplar arasında baş lamış və qüvvələrin qarşılıqlı vəziyyətinə uyğun olaraq icti mai müvazinət yaranmışdır».110 Beləliklə, əvvəllər mübarizə fərdlər arasında getdiyi üçün ədalətsizlik hökm sürürdü; indi isə kapitalizm öz mahiyyətini dəyişib, fəhlə cəmiyyətləri, həmkarlar ittifaqları yaranıb. Mübarizə artıq ayrı-ayrı fərd- 109 E.Taşöz. Sadece hürriyet yeterli degildir. Bax: «Forum», 1 ağustos 1967, s. 14. 110 Y.Ülken. Ücret artışları ve enflasyon. Bax: «Yeni ufuklar», m art 1964, s.7. 47
lər tərəfindən deyil, qruplar tərəfindən aparılır və ona görə daha təsirli olur. Artıq fəhlələr və həmkarlar ittifaqlarının qüvvələri kapitalistlərin qüvvəsindən heç də zəif olmur. Bu qüvvələr bərabərliyi «sosial müvazinət» yaradır və beləliklə, sinfi mübarizə aradan qalxır. Türkiyə alimlərinin, ictimai və siyasi xadimlərinin, jurnalistlərinin bir hissəsi özünü sosialist hesab edir, ciddi iqtisadi-siyasi islahatların keçirilməsini tələb edir, lakin eyni zamanda sinfi mübarizəni inkar edirdilər. Belələri haqqında Doğan Avçıoğlu yazır: «Ölkəmizdə «sosializm - hə, sinfi mübarizə - yox» və yenə də sosialist olduğuna inanan xoş- niyyətli adamların sayı az deyil». O, daxildəki mürtəce qüvvələrə və imperializmə qarşı aparılan ümumi demokratik hərəkatı sinfi mübarizə vasitələrindən biri hesab edirdi. «Bütün səylər ağa-komprador hökmranlığına son verməyə yönəldilmişdir. Ancaq bu, eyni zamanda, kökü xaricdə olan qeyri-milli ünsürlərə qarşı aparılan milli bir mübarizədir. Məqsəd, hər şeydən əvvəl, irəliləmənin ilkin və vazkeçilməz şərti olaraq iqtisadi və siyasi müstəqilliyi gerçəkləşdirmək dir».111 Bu deyilənlərə əsaslanaraq D.Avçıoğlu belə bir nə ticəyə gəlir ki, «bu nöqtədə milli mübarizə ilə ictimai müba rizə tamamilə birləşir». O, belə hesab edir ki, yerli ağa- kompradorlara və imperializmə qarşı yönəldilən bu milli mübarizədə bütün demokratik qüvvələr, kəndlilər, ziyalılar, gənclər, sənətkarlar, milli burjuaziya birgə çıxış edirlər. Bu mübarizə ölkə daxidində kapitalizmin inkişafını məhdudlaş dırır, kütlələrin dövlət üzərində təsirini artırır, məhsuldar qüvvələri inkişaf etdirir və elə buna görə də, gec-tez mütləq sosializmə gətirib çıxaracaqdır.112 Bir çox türk müəlliflərinin fikrincə Türkiyədə ziyalılar ilə kompradorlar arasında heç bir saziş ola bilməz. E.Tüfəkçi yazır: «Hərbi-mülki ziyalı zümrəsi ilə komprador- feodal ağa ittifaqı arasında bir uzlaşma ola bilərmi? Belə bir uzlaşmanı mümkün edə biləcək maddi təməl Türkiyədə yox 111 D.Avçıoğlu. Sinif mücadelesi, sosyalizm ve millətçilik. Bax: «Yön», 2 eylül 1966, s.3. 112 Yenə orada. 48 dur».113 E.Tüfəkçinin fikrincə ziyalı təbəqəsinin ideolojisi «günümüzün şərtlərinə uyğunlaşdırılmış bir kamalizmdir». Kamalizmin milliyyətçi, antiimperialist, ciddi ictimai- iqtisadi islahatlar keçirmək tələbləri ziyalılar arasında öz aktuallığını indi də itirməmişdir. E.Tüfəkçi «hərbi-mülki ziyalı zümrəsi» dedikdə kiçik burjuaziyanın ən təhsilli hissə sini nəzərdə tutur.114 Belə ziyalılar arasında əlbəttə sosializ mə meyl göstərən şəxslər çoxdur. Onların bir hissəsi hətta tam marksist mövqeyə keçə bilər. Lakin ziyalıları ümumi bir qrupda cəmləşdirmək olmaz, bu olduqca rəngarəng, mürək kəb bir təbəqədir. Bunlar arasında müxtəlif fikirli olanlar, hətta marksistlər var. Eyni zamanda iri burjuaziyanın və mülkədarların təmsilçiləri olan ziyalılar var. Elə ziyalılar da var ki, mürtəce-dini dairələr ilə əməkdaşlıq edirlər. Bir çox müəlliflər iddia edirdilər ki, sinfi mübarizə qeyri-təbiidir və cəmiyyəti geri itələyir, tərəqqini yaradan mübarizə deyil, «ictimai sülhdür». Mustafa Kəndli «Akis» jurnalında yazırdı: «Biz türklər müstəqil millət kimi azadlıq və demokratiyaya inanırıq. Bizim millət imtiyazlı siniflərə malik deyil. Türkiyədə sinfi mübarizə təcrübəsi nəticə ver mədi. Qardaşlıq davasını istəyənlər, macərapərəstlər, dikta torlar, demaqoqlar sağlam düşüncəli millətin zərbələri al tında məhv ediləcəklər».115 Türk müəlliflərinin bir çoxlarının fikrinə görə marksist təlim yalnız XIX əsr üçün doğru ola bilər. Çünki kapitaliz min sinfi strukturunda bu dövrdə artıq köklü dəyişikliklər baş vermişdi. Həm Qərbdə, həm də Şərqdə kapitalistlər ilə proletariat arasındakı münasibət cəmiyyətin inkişafını müəyyənləşdirə bilməzdi. Şevket Süreyya Aydemirin fikrinə görə kapitalizm cəmiyyətində aşağıdakı dəyişikliklər baş vermişdi: dövlətin bir sinfin orqanı olmaq funksiyası zəiflə mişdi; bütün cəmiyyətin mənafeyi naminə dövlət iqtisadi həyata müdaxilə edirdi; proletariat daha mütəşəkkil bir sinif olmuş və həmkarlar ittifaqının köməkliyi ilə geniş iqtisadi 113 E.T'üfekçi. D em okratik devrim: kimle beraber, kime karşı. Bax: «Yön», 5 ağustos 1966, s.10. 114 Yenə orada. 115 M .K entli. En önemli problem. Bax: «Akis», 23 temmuz 1962, s. 12. 49
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|