Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III. XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi fikrində sinif, sinfi mübarizə və sosial inqilab problemləri91
fəkkür tərzidir. Avropalaşmağın ən düzgün yolu elmi inkişaf etdirməkdir.77 Türk alimləri arasında Qərb mədəniyyətini qəbul et mək yolları haqqında qızğın mübahisələr gedirdi. Avropa mədəniyyətini kor-koranə təqlid etmək istəyənlərin sayı Türkiyədə olduqca az idi. Türk müəlliflərinin əksəriyyəti bu fikirdə idi ki, milli mədəniyyəti saxlamaq və Avropa mədə niyyətindən istifadə etmək yolu ilə iqtisadiyyatın və mədə niyyətin yüksək dərəcədə inkişafına nail olmaq mümkündür. «Yön» qəzetində yazılırdı ki, Qərb ölkələri heç vaxt avropalaşmaq işində Türkiyəyə kömək etməmişlər, əgər kö mək etmək istəmişlərsə bunu yalnız öz mənafeləri xatirinə etmişlər. Sonra qəzet yazırdı ki, Türkiyədə geniş miqyasda avropalaşmaq prosesi gedən vaxt Avropa ölkələri arasında onun heç bir dostu yox idi. Daha sonra qeyd edilirdi ki, Türkiyədə avropalaşmaq dedikdə elmin və texnikanın inki şafı nəzərdə tutulur, Avropa və Amerikada isə Avropa mə dəniyyətini qəbul etmək ilə Qərb siyasətinə tabe olmağı ey niləşdirirlər.78 Hasim Nahid Erbil göstərirdi ki, türklər Qərbin incə sənətini təqlid etməməlidirlər, türk alimləri Dürkheym, Berqson və s. Qərb filosoflarının təsirindən qurtarmalıdır lar. Türklər müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yaşa malıdırlar.79 Müasir həyatın tələbləri dedikdə türk müəlliflə ri bir-birinə zidd müxtəlif fikirlər irəli sürürlər. Bu cəhətdən professor Mumtaz Turhanın «Qərbləşmənin harasındayıq?» kitabı çox xarakterikdir. Onun fikrinə görə iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmək işində elm həlledici rol oynayır. Qərb Şərqə elm verə bilər. Mum taz Turhan yazır ki, Türkiyə əkinçiliyi, heyvandarlığı, balıq çılığı inkişaf etdirmək üçün böyük imkanlara malikdir, ölkə böyük faydalı qazıntılar ehtiyatına malikdir. Bəs nə üçün Türkiyə inkişaf etmiş ölkələrdən çox geridə qalır? Mumtaz Turhan cavab verir ki, pis rəhbərlik, təsərrüfatsızlıq, xalqın cəhaləti inkişafı xeyli ləngidir. Lakin bu əsas səbəb deyil. 77 Bax: «Forum », 1 m art 1968, s.14. 78 Bax: «Yön», 23 ocak 1963. 79 H.N.Erbil. Bu pahahlık nasıl azaltıla bilir, s.19. 38 Onun fikrinə görə Türkiyənin geri qalmasının əsas səbəbi elmin kifayət qədər inkişaf etməməsi, ziyalıların sayının az olmasıdır.80 O, yazır: «...Cəmiyyətin Avropa mədəniyyətinə doğru sosial strukturunu köklü surətdə yalnız elmi bilik dəyişdirə bilər».81 M.Turhan deyirdi ki, müasir cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi elmdir. Professor Tank Z.Tunaya yazırdı ki, hələ İslamdan əvvəl qədim mədəniyyətə malik olan türklər Qərb mədə niyyətini «həyat prinsipi» kimi qəbul edə bilərlər. Türklər sadəcə olaraq Qərb mədəniyyətini təqlid etməyirlər. Onun fikrinə görə yeni türk dövləti «Qərbi Şərq ilə birləşdirən» məzmun kəsb etmişdir. Qərb mədəniyyətini ağılla qəbul et mək Türkiyəyə türklərin vətəni olmasına mane olmur.82 Türk alimi Çətin Özək belə hesab edirdi ki, avropalaşmaq prosesi yalnız o vaxt mümkündür ki, din ictimai həyata müdaxilə etməsin. O, göstərirdi ki, hər millətin «özünəməx sus humanist hərəkatı» olmasa onun avropalaşması mümkün deyil. Türk humanizm ənənələri milli sərvətləri in kar etmir. Türklər Avropanı kor-koranə təqlid etməməlidir lər. Nail olmaq lazımdır ki, «milli mənəvi sərvətlər Qərb sərvətlərilə çulğalaşsın».83 Sol meylli türk alimi Niyazi Berkes avropalaşma prin sipini kəskin surətdə pisləyir, Türkiyənin müstəqil iqtisadi və siyasi inkişafım istəyirdi. O, göstərir ki, Qərb ilə münasi bətində Türkiyə əvvəldən indiyə qədər həmişə tabeçi rolunu oynamışdır.84 Niyazi Berkes göstərir ki, qüvvətli imperialist dövlətlər geri qalmış ölkələr üçün həmişə təhlükəli olmuşlar. Qərbə üz çevirmək Türkiyəni yarım müstəmləkəyə çevirmiş dir. Yalnız azadlıq müharibəsi vaxtı Türkiyə başa düşdü ki, tam azad olmaq üçün Qərb asılılığından qurtarmaq lazım dır. Tam müstəqillik olmadan qüvvətli, inkişaf etmiş ölkə 80 M .Turhan. Qarblilaşmanın neresindeyiz? İstanbul, 1959, s.55. 81 Yenə orada, s.45. 82 Bax: «Yeni Türkiye», İstanbul, 1959, s.166-167. 83 Ç .özek. Türkiyede laiklik. İstanbul, 1962, s. 149-150. 84 N .Berkes. Batıcılık, ulusçuluk ve toplumsal devrimler. Bax: «Yön», 12 şubat 1965, s.8. 39
olmaq mümkün deyil.85 Niyazi Berkes sonra göstərir ki, xa rici kapital xüsusi təşəbbüsü əlində saxlayan yerli hakim si nifləri özünə tabe edərək ölkənin milli gəlirini xaricə da şıyır.86 O, belə bir nəticəyə gəlir ki, qərbçilik hələ heç bir yerdə həyata keçməyib, o geriliyə kömək edir və «fərdi ziyalı utopiyasından» başqa bir şey deyildir.87 Qərbçilər özlərini Atatürk tərəfdarı hesab edirlər. Doğrudur, Atatürk Qərb ölkələri ilə iqtisadi və mədəni əlaqə saxlamaq tərəfdarı idi. O, istəyirdi ki, Türkiyə müasir mə dəni ölkə olsun. Lakin, Niyazi Berkesin dediyinə görə «ka- malizm qərbçilik deyil, Qərbdən azad olmaqdır».88 Niyazi Berkes göstərir ki, türk burjuaziyası inqilabçı sinif ola bilməz. O, yazır: «Bizdə Qərbdə olduğu kimi mütə rəqqi burjuaziya ola bilməz. Yerli burjuaziya bütün gücünü xaricdən alır. Öz cəmiyyətində o mütərəqqi dəyişiklikləri deyil, geriliyi müdafiə etməyə məcburdur».89 «Heç bir geridə qalmış ölkə Qərbdən azad olmamış avropalaşmaz və inkişaf edə bilməz...».90 «Ulus» qəzetində (18 iyun 1967) yazılırdı ki, Qərb ol duqca yüksək mədəniyyət yaratmışdır. Qərbin yaratdığı elm və texnika, ədəbiyyat və incəsənət bütün dünya üçün əhə miyyətlidir. Lakin Qərb mədəniyyəti hələlik yalnız Qərbə xidmət edir. Qəzet sonra yazır ki, Qərb ölkələri geri qalmış ölkələrdə mədəniyyətin inkişaf etməsini istəmir. Qərb geri qalmış ölkələrin milli sərvətini istismar edir. Qərb geri qal mış ölkələr üçün «vəhşi despot» rolunu oynayır. Odur ki, az inkişaf etmiş ölkələr istismarçı Qərbə qarşı mübarizə apar malıdır.
Göründüyü kimi, Türkiyənin konkret inkişaf yolları haqqında türk alimləri, siyasi xadimləri arasında fikir birliyi yox idi. Lakin mütərəqqi fikirli müəlliflər yekdilliklə hesab edirdilər ki, Türkiyə müstəqil inkişaf yolu ilə irəliləməlidir. 85 Bax: «Kim», 23 nisan 1965, s.27. 86 Bax: «Yön», 23 nisan 1965, s.8. 87 Yenə orada, s.9. 88 Bax: «Yön», 16 nisan 1965, s.12. 89 Bax: «Yön», 23 nisan 1965, s.9. 90 Bax: «Yön», 19 şubat 1965, s.12. 40
İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Türkiyə nin sosial-siyasi qüvvələri demokratik islahatlar keçirmək və ölkənin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün yeni tələb lərlə çıxış edirdilər. Hakim Xalq Cümhuriyyət Partiyasının siyasətinə qarşı narazılıq artmış, sinfi ziddiyyətlər kəskin ləşmişdi. 1946-cı ilin əvvəllərində Türkiyədə yeni müxalifətçi partiyalar yaranmağa başladı. 1946-cı ilin yanvarında iri torpaq sahiblərinin və xarici kapital ilə sıx əlaqədə olan iri burjuaziyanın mənafeyini əks etdirən Demokrat Partiyası yaradıldı. Bununla yanaşı ölkədə başqa siyasi partiyalar, o cümlədən sosialist təmayüllü partiyalar da yaranırdı. 1946-cı ilin mayında Türkiyə Zəhmətkeş və Kəndli Sosialist Partiy ası yaradılır. Lakin onun fəaliyyəti tezliklə dayandırılır. Bu illərdə Türkiyə ABŞ və Avropa ölkələri ilə getdikcə daha sıx əlaqəyə girir. Bu proses Demokrat Partiyasının ha kimiyyəti dövründə (1950-1960) daha da güclənir, Türkiyə NATO-ya daxil olur. Türkiyənin hakim dairələri arasındakı ziddiyyətlər getdikcə kəskinləşir. Siyasətçilərin və hərbçilə rin narazı təmsilçiləri 1960-cı il may ayının 27-də dövlət çev rilişi edir və Demokrat Partiyası hakimiyyətdən devrilir. 1960-cı illərdə Türkiyədə bir çox demokratik tədbirlə rin həyata keçirilməsinə başlandı. Müxalif qüvvələr açıq fəa liyyət göstərmək imkanı əldə etdilər. Sosializm ideyalarını məhdud şəkildə olsa da təbliğ edən cəmiyyətlər yarandı. Marksın, Engelsin, Leninin və bir çox görkəmli marksistlə rin əsərləri türk dilində çap olunurdu. 1961-ci ildə Türkiyə İşçi Partiyası yaradıldı və partiya liderləri arasında tam fikir birliyi olmasa da, bu partiya marksizmə daha çox meyl gö stərirdi. 91 Təqdim edilən araşdırm a 1973-cü ildə yazılıb və bəzi kiçik düzəlişlərlə ilk dəfədir çap olunur. 41
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|