FəNN: makroiQTİsadiyyat

Mövzu 13: Dünya ticarəti və tədiyyə balansı.( 2 saat)

Plan

1. Dünya ticarəti haqqında nəzəriyyələr.

2. Dünya ticarətinin əsas cəhətləri və quruluşu.

3. Dünya əmtəə bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi.

4. Tədiyə balansı, onun tərtib olunması və tənzimlənməsi.

5. Xarici ticarət siyasəti və onun həyata keçirilməsi mexanizmi.

1. Dünya ticarəti haqqında nəzəriyyələr.
Müasir dövrdə ölkələrin dünya ticarətində fəal iştirak etmələri bir sıra səbəblərlə əlaqədardır. Belə ki, dünya tica-rəti ölkədə mövcud olan iqtisadi ehtiyatlardan, elm və texni-kanın ən yeni nailiyyətlərindən istifadə olunmasına, iqtisa-diyyatda çox qısa müddətdə struktur dəyi­şik­likləri aparıl-masına, əhalinin tələbatının daha yaxşı ödənilməsinə im­kan verir. Bununla əlaqədar olaraq beynəlxalq ticarət nəzəriyyə­lə­rinin öyrənilməsi böyük maraq doğurur.

Başlanğıcını klassik ingilis siyasi iqtisadından alan beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri dünya iqtisadi fikrinin inkişafı ilə birlikdə bir sıra mərhələlərdən keçmişdir. Lakin buna baxmayaraq onun başlıca mə­sələləri aşağıdakılardan ibarət olaraq qalır:

• 
  Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsasını nə təşkil edir?
  
• 
  Hansı beynəlxalq ixtisaslaşma ayrı-ayrı ölkələr və regionlar üçün daha sərfəlidir və daha çox fayda verir?
  
• 
  Dünya ticarətində ölkənin rəqabət qabiliyyəti hansı amillərlə müəyyən edilir?
  

Bütün bunlar, şübhəsiz ki, ölkəmizin indiki inkişaf mər­hə­lə­sin­də bizim üçün də aktualdır. Deməli, beynəlxalq ticarət nəzəriy­yə­lərinin öyrənilməsi həm də praktik əhəmiy-yətə malikdir.

A. Smit belə bir tezis irəli sürürdü ki, beynəlxalq tica-rətin in­kişaf etməsinin əsasını istehsal xərclərindəki fərqlər təşkil edir. O, qeyd edirdi ki, əmtəələri istehsal xərcləri az olan ölkələrdən idxal etmək la­zımdır.

A. Smitin baxışları D. Rikardo tərəfindən daha da inkişaf et­dirilmişdir.

Məlum oluduğu kimi, xarici ticarət əlaqələrinə girən tərəflər həmişə ondan faydalanmağa çalışır və buna əsas etibarılə nail olurlar. Bununla əlaqədar olaraq belə suallar meydana çıxa bilər ki, nə üçün ABŞ qara qəhvəni idxal, taxılı isə ixrac edir? Yaponiya yal­nız xammalı idxal, sənaye məhsullarını isə ixrac edir?

Bu suallara düzgün cavabı D.Rikardonun adı ilə bağlı olan müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsi verə bilər. Çünki bu nəzəriyyə hər bir millətə, yaxud da ayrıca bir şəxsə özü-nün real gəlirlərini və həyat sə­viyyəsini necə yüksəltmək ba-rədə istiqamət verir. Məsələn bu bir hə­qiqətdir ki, ABŞ-da kompüter, Braziliyada isə qara qəhvə istehsalı üçün daha əlverişli şərait vardır. Odur ki, ABŞ qara qəhvə idxal etmək-lə, kom­püter istehsalı və ixracından, Braziliya isə kompüter idxal etməklə, qara qəhvə istehsalı və ixracından daha çox faydalana bilər. Ölkəni onun üçün səmərəli olmayan məhsulları ixrac etməyə heç bir qüvvə məcbur edə bilməz. Hansı məhsulları beynəlxalq bazara çıxarmaq, hansını isə çıxarmamaq məsələsini səmərəlilik baxımından ölkələrin özləri müəy­yən edirlər.

Müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsinə görə ticarət əla-qələrini zə­ruri edən şərtlərdən biri də rayonlar arasında is-tehsal şərtləri ilə bağlı meydana çıxan fərqlərdir. Hər bir ölkə özünə lazım olan bütün məh­sulların hər birindən az miqdarda olsa da istehsal olunmasını təşkil edə bilər. Lakin həmin məhsullardan bəzilərinin istehsalına daha çox xərc sərf oluna və onların dəyəri həddindən çox yüksək ola bilər. Bu isə o deməkdir ki, məhsulların istehsalı, bu ölkə üçün iqtisadi cəhətdən sərfəli deyildir.

Beynəlxalq ticarətin əsas prinsiplərini Avropa və Amerikanın timsalında, məsələn, yemək şeyləri ilə paltarın mübadiləsində nümayiş etdirmək olar. Amerika geniş tor-paq sahələrinə, təbii ehtiyatlara malik olsa da, iş qüvvəsi və kapital sarıdan korluq çəkir. Avropada, əksinə, kapital və əmək ehtiyatları boldur, torpaq sahələri isə azlıq edir. Belə bir şəraitdə nə etmək lazımdır?

D.Rikardonun hələ 1817-ci ildə bu suala verdiyi ca-vab bey­nəl­xalq miqyasda ixtitsaslaşdırmanın səmərəliliyinin isbat olun­du­ğunu göstərir. Bu, məhz müqayisəli üstünlük və ya müqayisəli istehsal xərcləri nəzəriyyəsinin nailiyyətidir. D.Rikardo məsələnin həllini sadə­ləşdirmək üçün iki ölkə və yalnız iki şərti məhsul – ərzaq və paltar gö­türmüşdür. O, bü-tün istehsal xərclərini şərti olaraq yalnız iş vaxtı ilə ifadə etmiş, azad ticarətin mövcudluğunu, ehtiyatların bir-birini tam əvəz etməsinin mümkünlüyünü, nəqliyyat xərcləri və texniki dəyişik­liklərdə, əmək haq­qının səviyyəsində ölkələr arasında fərqin olmadığını göstərmiş, (lakin istənilən kon-kret şəraitdə zəruri dəyişikliklər etmək mümkündür) və nəti-cədə Amerika və Avropa arasında ticarətin qar­şılıqlı fayda verdiyini isbat etmişdir. Bu ilkin şərtlər beynəlxalq ti­carətin əsas inkişaf prin­sip­lərini aşkara çıxarmaq üçün lazım olmuş-dur. Lakin onların bəzilərinin dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac vardır və deməli mü­qayisəli üstünlük nəzəriy­yəsi çatış-mazlıqlardan xali deyildir.

Məlum olduğu kimi, bir sıra sahələrdə istehsalın ge-nişlən­di­ril­məsi son hədd xərclərinin artması ilə əlaqədardır. Odur ki, bu və ya di­gər bir məhsulun hər sonrakı vahidinin istehsalı baha başa gəldi­yin­dən bu, bütün məhsul istehsalı artımından imtina olunmasını tələb edir. Bu qanunauyğun-luq özünü hasilat sənayesində daha əyani şəkildə göstə­rir. Belə ki, zəngin və əlverişli ərazilərdə yerləşən yataqların eh-tiyatı azal­dıqca, ehtiyatı az və işlənməsi çətin olan yataq-ların istis­marına meyl ar­tır. Deməli, əmtəə istehsalının art-masının xərclərin art­masına sə­bəb olması ixtisaslaşdırma qarşısında müəyyən hədd qoyur. Və nəticə­də bu, belə bir və-ziyyətə gə­ti­rib çıxarır ki, əksəriyyət hallarda müqa­yisəli üs­tünlüyə malik olan ölkələrdə tam ixtisaslaşdırma mümkün olmur. Bu, D.Rikardonun mü­qayisəli üstünlük nəzəriyyəsi-nin başlıca çatışmaz cə­hətidir.

D.Rikardonun vəfatından sonra onun bu nəzəriyyəsi bey­nəl­xalq əmək bölgüsü və dünya ticarəti sahəsində, bir sıra onilliklər ər­zində demək olar ki, yeganə nəzəriyyə olaraq qalmışdır.

Bu sahədə yeni model Isveç tədqiqatçıları Eli Xekşer və Bartel Olin tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. XX əsrin 60-cı illərinədək bu model iqtisadi ədəbiyyatda "hökmranlıq" etmişdir. 1977-ci ildə isə Olin iqtisadiyyat sahəsində xidmət-lərinə görə Nobel mükafatına layiq gö­rülmüşdür. Bu mode-lin inkişaf etdirilməsi və zənginləşdirilməsində P.Sa­mu­elsonun çox böyük xidmətləri olmuşdur. Odur ki, onun bu xid­mətlərinin şərəfinə modeli bir çox hallarda Xekşer – Olin – Sa­muelson modeli də adlandırırlar.

Beynəlxalq ticarətə və ixtisaslaşdırmaya neoklassik yanaş­ma­nın mahiyyəti belədir: maddi və insan ehtiyatları tarixi və coğrafi sə­bəb­lərə görə ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür. Neo­klas­sik­lərin fikrincə əmtəələrin qiymətlərindəki nisbi fərqlər və müqa­yisəli üs­tünlüklər də məhz bunlarla əlaqədardır.

Xekşer – Olinin beynəlxalq ticarət modelinə uyğun olaraq, bu prosesdə istehsal amillərinin qiymətləri tarazla-şır. Tarazlaşma mexa­nizminin mahiyyəti belədir: Ölkədə hansı istehsal amilləri (əmək haqqı, borc faizi, renta və i.a.) boldursa, onların qiyməti aşağı, hansılar azlıq edirsə, onların qiyməti baha olur.

Bu və ya digər bir ölkənin kapital tutumlu əmtəələr sahəsində ixtisaslaşması kapitalın ixrac üçün məhsullar istehsal edən sahələrə get­məsinə şərait yaradır. Nəticədə kapitala olan tələb artır, onun qiyməti (kapitala görə faiz) isə yüksəlir. Əksinə, digər ölkələrin əməktutumlu əmtəələr istehsalı sahəsində ixtisaslaşmaları əmək ehtiyatlarının xeyli hissəsinin müvafiq sahələrə getməsinə və de­məli, iş qüvvəsi dəyərinin (əmək haqqının) artmasına səbəb olur.

Beləliklə, bu modelə uyğun olaraq, hər iki ölkələr qrupu özlə­ri­nin ilkin üstünlüklərini itirirlər və onların inki-şafında tarazlaşma gedir. Bu, ixrac üçün əmtəələr istehsal edən sahələrin dairəsini geniş­ləndirir, onların beynəlxalq əmək bölgüsünə daha dərindən nüfuz et­mələri üçün şərait yaradır.

Rus mənşəli, məşhur amerika iqtisadçısı V.Leontyev 1956-cı ildə ABŞ-ın ticarət balansının strukturunu təhlil etmiş və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Xekşer–Olin nəzəriy-yəsinin əksinə olaraq, ABŞ-ın ixrac etdiyi məhsullar içəri-sində əmək tutumlu əmtəələr, idxal etdiyi məhsullar içəri-sində isə kapital tutumlu məhsullar üstünlük təşkil et­mişdir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda Leontyevin paradoksu¹ deyilir.

Müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsi amerika iqtisadçısı Maykl Por­terin² əsərlərində daha da inkişaf etdirilmişdir. M.Porter, sənayecə inkişaf etmiş 8 ölkənin iqtisadiyyatının 100-ə yaxın sahəsini əhatə edən geniş statistik materialları təhlil etmək əsasında ölkələrin rəqabətdə üstünlüklərinə dair nəzəriyyə işləyib hazırlamışdır. Onun bu nəzə­riy­yəsində əsas yeri iqtisadiyyatda dörd başlıca müəyyənedicini (deter­mi­nantı) aşkara çıxaran, həmin ölkəyə məxsus olan firmanın fəaliyyət gös­tərməsi üçün rəqabət makromühitini formalaş-dıran "milli nişan" təş­kil edir.

"Milli nişan" qarşılıqlı fəaliyyətdə olan müəyyənedi-cilər sis­te­mi­ni aşkara çıxarır, ölkələrin rəqabətdə malik olduqları üstünlüklərin reallaşdırılması üçün ya əlverişli, ya da əlverişsiz şərait yaradır.

Bəs, bu müəyyənedicilər hansılardır? Bunlara amillə-rin pa­ra­metrləri³, firmaların strategiyaları, onların struk-turu və rəqabət; tələbin parametrləri, bir-birinə yaxın və bir-birinin inkişafı üçün şərait yaradan sahələrin mövcudluğu, təsadüfi hadisələrin baş verməsi və s. daxildir.

Amillərin parametrləri dedikdə ölkənin və onun iqti­sa­diyya­tı­nın ixrac üçün məhsul istehsal edən ayrı-ayrı aparıcı sahələrinin rəqa­bətdə üstünlüyünün təmin olunması üçün zəruri olan maddi və qeyri-maddi şəraitin yaradılması nəzərdə tutulur.

M.Porter istehsal amillərini ölkənin rəqabət qabiliy-yətinə (üs­tün­lüyünə) təsiri baxımından nəzərdən keçirərkən ənənəvi amillərlə (əmək, torpaq, kapital, sahibkarlıq qabi-liyyəti) yanaşı, necə deyərlər "bi­liklərdən ibarət olan resurs-ları", yəni elmi, texniki və bazar infor­ma­siyalarını, poçt xidmətlərini, səhiyyə sistemini, əhalinin mənzillə tə­min olunmasını və s. xüsusi qrupa ayırmışdır. Onun nəzəriyyə-sində amil­lərin ümumi (məsələn, avtomobil yolları şəbəkəsi, ali təhsilli işçi heyəti və i.a.) və ixtisaslaşdırılmış amillərə (məsələn, dar ixtisas sahi­b­ləri, mü­əy­yən bilik sahələri üzrə məlumat bazarı və i.a.) bölünməsi də böyük əhə­miyyətə malikdir.

Rəqabətdə üstünlüyün təmin olunmasında ölkə daxi-lindəki rə­qabət mühiti və firmaların strukturu az əhəmiyyət kəsb etmir. Başqa söz­lə, ölkə daxilində rəqabət mühiti yara-dılmamışdırsa və firmalar bir-biriləri ilə raqabət aparmırlar-sa, onların strategiyası rəqabət şəraitinə uyğunlaşdırılma-mışdırsa, onda xarici bazarda bu firmalar rəqabətdə üstün-lük qazana bilməzlər.

Tələbin parametrləri dedikdə, hər şeydən əvvəl onun həcmi, inkişaf dinamikası, məhsul növləri üzrə diferensial-laşdırılması nəzərdə tutulur. Inkişaf etmiş tələb şəraitində yeni mallar dünya bazarına çı­xana qədər məhz daxili bazarda "özünütəsdiqdən" keçməlidir.

Ixrac üçün məhsul istehsal edən firmaları zəruri material, yarımfabrikat, komplektləşdirici məmulatlar və digər maddi vəsaitlər və informasiya ilə təmin edən yüksək dərəcədə inkişaf etmiş, bir-birinə yaxın olan sahələrin möv-cud olması da dünya ticarətində üstünlüyə malik olmağın başlıca şərtləridir.

M.Porter rəqabət üstünlüyünün müəyyənediciləri sisteminə təsadüfi hadisələri də daxil edir. Və göstərir ki, bunlar ölkələrin rə­qabətdə üstünlüyünü ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilər. Bu hadisələrə yeni ixtiraları, iri texnoloji sıçrayışları, iqtisadi ehtiyatların qiymət­ləri­nin kəskin surət-də dəyişməsini, dünya maliyyə bazarındakı dəyi­şik­lik­ləri, hakimiyyətin siyasi qərarlarını, müharibələri və s. misal gös­tərmək olar. Təsadüfi hadisələr rəqabət aparan dövlətlərin mövqelərini dəyişə bilər. Bunlar köhnə, güclü rəqibləri sıradan çıxara, yeni dövlətlər üçün imkan yarada bilərlər.

Rəqabətdə milli iqtisadiyyatın üstünlüyünün forma-laşdı­rılma­sında hökumət də çox mühüm rol oynayır. Bu, öz ifadəsini əsas müəy­yənedicilərin "milli nişana" təsir göstər-məsində tapır. Lakin bu təsir ya müsbət, yaxud da mənfi ola bilər. Hökumət istehsal amilləri və tələbin parametrlərinə pul-kredit, vergi, gömrük siyasəti vasitəsilə təsir edir. Öl­kələrin əksəriyyətində ordu, nəqliyyat, rabitə, təhsil, səhiyyə və digər sahələr üçün lazım olan məhsulların alıcısı məhz hökumətdir. Bundan başqa, hökumət, inhisar əleyhinə tən-zimləməni həyata keçirməklə, milli iqtisadiyyatın aparıcı bölmə və sahələrində ən əlverişli rəqabət mühitinin qorunub saxlanmasına təsir edir.

Beləliklə, M. Porterin nəzəriyyəsi hər hansı bir ölkə-nin rəqa­bətdə üstünlüyünü müəyyən edən başlıca amilləri daha tam əks etdirir.

2. Dünya ticarətinin əsas cəhətləri və quruluşu.

Iqtisadi ədəbiyyatda dünya ticarəti belə səciyyələn-dirilir: "Bey­nəlxalq ticarət dedikdə, müxtəlif ölkələrdə alıcı-lar, satıcılar və vasi­təçilər arasında həyata keçirilən alqı-satqı prosesi nəzərdə tutulur".¹

Beynəlxalq ticarət idxal və ixracdan ibarətdir. Bunların ara­sındakı nisbət ticarət balansı adlanır. BMT-nin nəşr etdirdiyi statistik məcmuələrdə dünya ticarətinin həcmi və dinamikası haqqında mə­lu­mat­lar bütün ölkələrin ixrac etdikləri məhsulların və göstərdikləri xid­mət­lərin ümumi məbləği kimi verilir.

Qədim zamanlarda meydana gəlmiş dünya ticarəti XVIII əsrin axırları və XIX əsrdə xeyli inkişaf etmiş, geniş-lənmiş və beynəlxalq əmtəə-pul münasibətləri sabit xarakter almışdır. Bu prosesə sə­nayecə daha çox inkişaf etmiş bir sıra ölkələrdə (Ingiltərə, Hollandiya və b.) iri maşınlı sənayenin əmələ gəlməsi və geniş vüsət alması təkan vermişdir. Bu prosesə həmin ölkələrə iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkə­lərdən xammal idxal olunması da təsir göstərmişdir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr zəif inkişaf etmiş ölkələrdən idxal et­dikləri xammalların əvəzinə onlara, əsas etibarilə istehlak təyinatlı məhsullar ixrac edirlər.

Lakin XX əsrdə dünya iqtisadiyyatı bir sıra böhran-larla üz­ləşmişdir. Bunlardan biri 1914-1918-ci illərdə birinci dünya müharibəsi ilə əlaqədar baş verən böhrandır. Bu böh-ran ikinci dünya müharibəsinə qədər davam etmiş və əmtəə dövriyyəsinə mənfi təsir göstərmişdir. Bundan başqa, ikinci dünya müharibəsindən sonra, imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılması ilə əlaqədar olaraq dünya ticarəti yeni çətinliklərlə üzləşmişdir. Lakin sonralar bu çətinlikləri ara-dan qaldırmaq mümkün olmuşdur. Bunu belə bir faktdan aydın görmək olar ki, ikinci dünya mü­haribəsindən sonra dünya ticarətinin inkişaf sürəti xeyli yüksəl­miş­dir. Belə ki, dünyada ixrac olunan məhsulların orta illik artım sürəti 50-ci illərdə 6%, 60-cı illərdə 8,2%, 1970-1991-ci illərdə 9%, 1991-1995-ci illərdə 6,2% olmuşdur.¹ Bununla əlaqədar olaraq dünya ticarətinin həc­mi də artmışdır. Məsələn, o, 1965-ci ildə 172 mlrd. dollar, 1970-ci ildə 193,4 mlrd., 1975-ci ildə 816,5 mlrd., 1980-ci ildə 1,9 trln., 1990-ci ildə 3,3 trln., 1995-ci ildə isə 5 trln. dollardan çox olmuşdur.¹ Buna bir sıra amillər təsir etmişdir.

Bunlardan biri ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə yeni sahələrin yaradılması və köhnə sahələrin texniki cəhətdən yenidən qurulmasıdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, elmi-texniki inqilabın təsiri ilə beynəlxalq miqyasda predmet (son məhsul üzrə), detal (hissələrin, de­talların və s. istehsalı üzrə), texnoloji (ayrı-ayrı əməliyyatların, texnoloji proseslərin həyata keçirilməsi üzrə) ixtisaslaşdırma və kooperasi­ya­laş­dır­ma dərinləşmişdir. Bu isə ona gətirib çıxarmışdır ki, adi kommer­si­ya ticarəti ilə yanaşı, beynəlxalq miqyasda istehsal – texniki əlaqələrə xid­mət gös­tərən əmtəə dövriyyəsi də artmışdır. Istehsalın beynəlxalq miq­yasda ixti­saslaşdırılması və kooperasiyalaşdırılmasının dərinləşməsi dün­ya tica­rətinin liberallaşdırılmasına, onun məhdudlaşdırılmasının qar­­şısının alın­masına və gömrük vergisinin əhəmiyyətli dərəcədə azal­dıl­masına səbəb olmuşdur.

Dünya ticarətinin artım sürətinə əvvəllərdə iqtisadi cəhətdən geridə qalmış ölkələrin bu prosesə fəal qoşulmaları da əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Belə ki, müstəqillik qazandıqdan sonra həmin ölkələrin səna­yeləşdirmə yolunu seçmələri, onların sənayecə inkişaf etmiş öl­kə­lərdən daha çox maşın və avadanlıq idxal etmələrinə səbəb olmuşdur.

Proqnozlara görə dünya ticarətinin yüksək sürəti yaxın gələ­cəkdə qalmaqda davam edəcəkdir. ²

Dünya ticarətinin quruluşunu öyrənərkən nəzərə al-maq la­zım­dır ki, statistik məcmuələrdə əmtəələr beynəlxalq miqyasda qəbul edil­miş ticarət təsnifatı ilə qruplaşdırılır. Dünyada olan bütün öl­kələr, o cümlədən də Azərbaycan Respublikası əmtəələrin kodlaşdı­rıl­ması siste­mindən isti-fadə edirlər.

Dünya ticarətinin quruluşu elmi-texniki inqilabın və bey­nəl­xalq əmək bölgüsünün təsiri ilə dəyişir. Hazırda dün-ya ticarətində ema­ledici sənayenin məhsulları daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Başqa sözlə, dünya əmtəə dövriy-yəsinin 3/4 hissəsi onun payına düşür. Maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, kimyəvi məhsulların xüsusi çə­kisi daha sürətlə artır. Ərzaq məhsulları, xammal və yanacağın xüsusi çəkisi təq­ribən 25%-ə bərabərdir.

Elm tutumlu əmtəələrin və yüksək texnologiya ilə istehsal olu­nan məhsulların ticarəti daha dinamik inkişaf edir. Bu isə öz növ­bə­sində ölkələrarası xidmətlərin, xüsusilə elmi-texniki, istehsal, kom­mu­nikasiya və maliyyə-kredit xa-rakterli xidmətlərin mübadiləsini sti­mul­laşdırılır. Bu da öz növbəsində (xüsusilə də informasiya – hesab­lama, konsal-tinq, lizinq, injinirinq) istehsal təyinatlı əmtəələr üzrə dün­ya tica­rətinə marağı artırır.

Dünyada ixrac olunan məhsulların tərkibində ayrı-ayrı ölkə qrup­ları və ölkələrin xüsusi çəkisini 32.1 cədvə-lindəki məlumatlardan aydın görmək olar.

Cədvəl 32.1
Dünyada ixrac olunan məhuslların tərkibində ayrı-ayrı ölkə qruplarının xüsusi çəkisi (%-lə)¹

Ölkələr	Illər
	1987	1993	1998
Inkişaf etmiş ölkələr	70,0	67,2	67,8
O cümlədən, ABŞ	10,2	11,4	11,3
Kanada	4,0	3,8	3,7
Avropa Ittifaqı	41,8	37,4	34,6
Inkişaf etməkdə olan ölkələr	21,4	28,0	26,2

32.1 cədvəlindəki məlumatlardan aydın olur ki, XX əsrin 90-cı illərinin ortalarında dünyada ixrac olunan məh-sulların 2/3 hissəsindən çoxu inkişaf etmiş ölkələrin payına düşmüşdür. Dünya ticarətində – əmtəə dövriyyəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrin payının artması meyli özünü gös-tərir. Belə bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, dünya ticarətində yeni sənaye dövlətlərinin, xüsusilə də Asiya ölkələrinin rolu artmaqdadır.
3. Dünya əmtəə bazarında qiymətlərin əmələ gəlməsi.
Ilk dövrlərdə beynəlxalq əmək bölgüsü və dünya ka-pitalist ba­za­rı əsas etibarilə ölkələrin təbii şəraitlərindəki müxtəlifliyə əsas­lanırdı. Sənaye çevrilişindən sonra istehsal amillərinin beynəlmiləl xa­rak­ter alması ilə əlaqədar olaraq o, milli təsərrüfat çərçivəsindən çıxmış və bu əsas üzərnidə sabit beynəlxalq əmək bölgüsü və dünya bazarı meydana gəlmişdir. Lakin aydın məsələdir ki, beynəlxalq əmək bölgüsündə və müba­di­lədə iştirak edən ölkələr əvvəllərdə olduğu kimi eyni şəraitdə olmur­lar. Bu, onların coğrafi vəziyyətlərində, təbii sərvətlərin tərkibi və zən­ginliyində, iqtisadiyyatın miqyası, inkişaf səviyyəsi və daxili bazarın tutumunda və sairələrdəki müxtəlifliklə əlaqədardır.

Bunun nəticəsidir ki, ayrı-ayrı ölkələrdə eyni məhsu-lun is­teh­salına çəkilən xərclər də müxtəlif olur. Ona görə də hər bir ölkə başqa ölkələrə o, məhsulları satmağa çalışır ki, həmin məhsulların istehsa­lın­da üstünlüyə malik olsun. Və dünya bazarında elə məhsulları satın al­mağa cəhd göstərir ki, həmin məhsullar onun özündə baha başa gəlir.

Ölkələr arasında əmtəə mübadiləsi isə dünya qiymət-ləri ilə hə­ya­ta keçirilir. Bu, dünya ticarətinin səciyyəvi cəhəti ilə müəyyən edi­lir. Başqa sözlə, dünya ticarətində “milli qiy-mətlər–dünya qiymətləri” sis­temi mövcuddur. Bunun əsasını beynəlmiləl istehsal xərcləri təşkil edir. Bu, hər hansı bir əmtəə növünün hazırlanmasına sərf olunan is­tehsal amillərinin (kapital, əmək, təbii və maddi ehtiyatların müx-təlif növləri) dünyada formalaşmış orta qiymətləri əsasında müəyyən edilir. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, beynəlmiləl istehsal xərcləri bu və ya digər xam­mal növünün çox hissəsi-ni dünya bazarına göndərən əsas ölkənin təsiri ilə formalaşır. Bunlarla yanaşı, dünya qiymətlərinə bey­nəlxalq ba­zarlarda ayrı-ayrı əmtəə növlərinə olan tələb və təklif də təsir göstərir.

Beynəlxalq ticarət üçün çoxqiymətlilik, yəni eyni bir əm­təə nö­vü üzrə müxtəlif qiymətlərin mövcud olması sə-ciyyəvidir. Dünya qiy­mətləri ilin vaxtından, yerdən, əmtəə-lərin reallaşdırılması şərtlərindən, bağlanmış müqavilədən asılı olaraq bir-birindən fərqlənir. Təcrübədə dünya qiymət-ləri beynəlxalq ticarət mərkəzlərində, müəyyən növ əmtə­ə­ni idxal və ixrac edən məşhur firmalar arasında bağlanan ən iri və sabit ixrac, yaxud da idxal sövdələşmələrində nəzərdə tu-tulan qiymətlər he­sab olunur. Bir çox xammal növlərinin (taxıl, kauçuk, pam­bıq və s.) bey­nəlxalq qiymətləri dünya-nın ən iri əmtəə birjalarında əməliyyatların aparılması prosesində müəyyən olunur.

Bəzi hallarda hər hansı bir ölkə hətta özündə istehsal olunan və dünya qiymətlərindən baha başa gələn məhsulları ixrac etdikdə zərər çəkə bilər. Lakin buna baxmayaraq bu ölkənin ixrac etdiyi məhsulların satışından əldə olunan vəsaitə başqa ölkələrdə istehsal edilən beynəl­xalq bazarda qiymətləri nisbətən ucuz olan əmtəələri satın almaqla, mü­əyyən məbləğdə fayda götürməsi də mümkündür. Bunu aşağıdakı şərti misalla izah edək. Tutaq ki, hər hansı bir ölkədə iki məhsul - "A" və "B" əmtəələri istehsal olunur və onların daxili bazar qiymətləri mü­va­fiq olaraq 5 və 6, dünya bazar qiymətləri isə 4 və 2 dollara bəra­bər­dir. "A" məhsulu ixrac olunduqda dünya bazar qiymətləri ilə 4 dol­lar əldə edilir. Bu 4 dollara dünya bazarında 2 ədəd "B" məhsulu (4:2=2) almaq olar ki, bu da milli qiymətlə hesablandıqda dəyəri 10 dollara (5x2=10) bərabər olur. Deməli, ixracın zərərli olmasına baxmayaraq (4–6=-2) həmin ölkə üçün bütövlükdə xarici iqtisadi əlaqələr sər­fəli­dir, çünki 6 dəyər vahidi (dollar) ixrac etməklə o, bunun müqabilində 10 dəyər vahidi (dollar) əldə etmiş olur.

4. Tədiyə balansı, onun tərtib olunması və tənzimlənməsi.
Hər bir ölkənin başqa ölkələrlə iqtisadi əlaqələri özü-nün ümu­mi­ləşdirilmiş ifadəsini tədiyə balansında tapır. Bu balans beynəlxalq miq­yasda kapitalın, əmtəə və xidmətlərin mübadiləsində ölkənin işti­ra­kının xüsusiyyətlərini aşkara çıxaran informasiya mənbəyidir.

Tədiyə balansında ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrdə həyata ke­çirdiyi əməliyyatların sistemləşdirilmiş siyahısı verilir. Ölkənin xarici iq­tisadi fəaliyyətinin yekunları əks etdirilir, onun valyuta-maliyyə vəziy­yətinə qiymət verilir. Tədiyə balansı ilə yanaşı, hesablaşma balansı da tərtib olunur. Hesablaşma balansında təkcə faktiki tədiyələr deyil, həm də müddətindən asılı olmayaraq həmin ölkənin ödə-nilmiş öhdəlikləri əks etdirilir.

Bütün xarici iqtisadi əməliyyatlar üzrə tədiyələrin uçotu müəy­yən dövr ərzində (ay, rüb, il) həyata keçirilir. Onların tədiyə balansında uço­tu ikili qeyd prinsipi əsasında aparılır. Məsələn, məhsulların ixra­cın­dan ölkəyə daxil olan pul vəsaiti balansın kredit maddələrində (“+” işarəsi ilə), ölkədən ixrac olunan əmtəələr isə debet maddələrində (“-“ işa­rəsi ilə) qeyd edilir.