FəNN: makroiQTİsadiyyat

Bretton-Vudse valyuta sistemi elə dünya valyuta sis-temi de­məkdir. Bu sistemə görə qızılla yanaşı, ABŞ dolları və çox az həcmdə In­giltərə funt sterlinqi ehtiyat yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirir və bu məqsədlə onlar qızıla dəyiş-dirilirdi. Həm də onların qızıla dəyişdirilmə qiyməti də sabit idi. Yəni bir unsiya qızıl (bir unsiya 31,1 qrama bə­rabərdir) 35 dollara bərabər tutulurdu. Valyuta məzənnələri qəti müəy­yən olunmuşdu, ölkələr (sosialist ölkələrindən başqa) arasındakı valyu­ta münasibətləri BVF tərəfindən həyata keçirilirdi.

Qızıl-valyuta standartının normal fəaliyyət göstər-məsi, ehti­yat­la­rın daim artırılmasını tələb edirdi. Bundan başqa, qızıl və valyuta (dollar) ehtiyatları arasında ən əlve-rişli nisbət qorunub saxlanmalı idi. Bu şərtlərə əməl olun-maması Bretton–Vudse sistemini uğursuzluğa gə­tirib çıxara, ehtiyat vəsaitin (dollar, fund sterlinq, qızıl) çatışmaması dünya ticarətində ləngimələrə, onun çox olması isə qəti müəyyən edil­miş valyuta məzənnələri sisteminin pozulma-sına səbəb ola bilərdi.

ABŞ-ın dollar ehtiyatı onun qızıl ehtiyatından bir neçə dəfə çox olduğuna və başqa ölkələr dollar ehtiyatının qızıl ehtiyatı ilə əvəz olun­masını tələb etdiklərinə görə o, (ABŞ) 1971-ci il avqustun 1-dən rəsmi olaraq Amerika dollarının qızıla dəyişdirilməsini dayandırdı. Ona görə qərbi Avropa ölkələri də dolların məzənnəsinin qorunub sax­lan­masına dair üzərlərinə götürdükləri öhdəlikdən imtina etdilər.

Bununla da Bretton- Vudse valyuta sistemində böh-ran baş verdi. Odur ki, bu böhrandan çıxmaq üçün 1972-1974-cü illərdə BVF-nin «Iyirmilər komitəsi» dünya valyuta sistemində islahatlar aparılmasına dair layihə hazırladı. 1976-cı ilin yanvar ayında BVF-nin üzvü olan ölkələr Kinq-ston şəhərində (Yamayka) təşkilatın nizamnaməsində dəyi-şiklik edilməsi haqqında razılığa gəldilər və bu, Yamayka valyuta sistemi adını aldı.

Yamaykada BVF-nin nizamnaməsinə edilmiş də­yi­şikliklər 1978-ci ildə qüvvəyə mindi. Və burada dünya valyuta siste­min­də əmələ gələn aşağıdakı dəyişikliklər öz əksini tapdı: 1) Qızılın rəs­mi qiyməti ləğv olundu; 2) Dəyişən məzənnələr sistemi rəsmən təsbit edildi; 3) BVF-nin üzvü olan ölkələrin daxili və xarici iqtisadi siyasət­lə­rinin əlaqələndirilməsinə verilən tələblər artırıldı; 4) SDR¹-in əsas eh­tiyat aktivlərinə çevrilməsi bəyan edildi. Bütün bunların nəticəsində ölkələrin valyuta siyasətləri onların makro-iqtisadi siyasətlərinin ayrıl­maz hissəsinə çevrildi.
2. Valyuta məzənnəsi və onu müəyyən edən amillər.
Hər bir ölkənin pul vahidi valyuta adlanır. Burada söhbət bank­­notlardan, xəzinə biletlərindən, müxtəlif növ bank hesablarından, habelə çeklərdən, veksellərdən, akkre-ditivlərdən və başqa tədiyə vasi­tələrindən gedir.

Müxtəlif valyutalarla ifadə olunan bu tədiyə sənəd-ləri xüsusi bazarlarda–valyuta bazarlarında alınır və satılır.

Milli valyuta bazarlarında tələb və təklif müxtəlif valyutalarda öz əksini tapan, beynəlxalq miqyasda əmtəə-lərin, xidmətlərin və kapi­talların hərəkətinə xidmət edən pula olan tələb və öhdəliklərin toqquş­ması nəticəsində for-malaşır. Məsələn, ABŞ-dan kompüter ixrac edən sahibkar məhsulun satışından əldə etdiyi Ingiltərə funt sterlinqini öz ölkəsinin milli valyutasına – dollara dəyişdirmək istəyir. Deməli, o, özünün bu hə­rəkəti ilə ABŞ dollarına tələb, Ingiltərə funt sterlinqinə isə təklif forma­laşdırır.

Bütün valyutaları şərti olaraq üç qrupa bölmək olar: 1) Sərbəst dönərli valyutalar; 2) Qismən dönərli valyutalar; 3) Dönərli olmayan (qapalı) valyutalar.

Həm rezidentlər, həm də qeyri–rezidentlər tərəfin-dən həyata keçirilən istənilən əməliyyat (ticarət, qeyri-ticarət, kapitalın hərəkəti) nəticəsində əldə edilən və qanun-vericiliklə məhdudiyyətlər qoyulmayan valyutaya dönərli valyuta deyilir.

Ayrı-ayrı əməliyyat növləri və müxtəlif valyuta söv-dələşmələri nəticəsində əldə edilən, lakin müəyyən məhdu-diyyətlər qoyulan, yaxud da icazəalma qaydaları ilə tənzi-mlənən valyuta qismən dönərli valyuta adlanır.

Nəhayət, dönərli olmayan (qapalı) valyuta dedikdə, əslində qa­nun­vericilikdə bütün əməliyyatlar üzrə müəyyən məhdudiyyətlər qoyu­lan milli pul vahidi nəzərdə tutulur. Buna keçmiş Sovet Ittifaqının milli valyutasını – manatı misal göstərmək olar.

Valyuta sövdələşmələrinin subyektləri arasında mey-dana çıxan bütün münasibətlərin toplusu "valyuta bazarı" adlanır. Valyuta ba­zarı bir-birilə müasir rabitə vasitələri ilə bağlı olan çoxsaylı iri kom­mersiya banklarından və digər maliyyə idarələrindən ibarətdir. Bu mə­nada valyuta bazarı alıcı və satıcıların toplaşdığı hər hansı bir konkret yer deyildir. Təcrübəli dilerlər valyuta bazarlarında (məsələn, kommer­siya bankında xüsusi şöbənin əməkdaşı) özlərinin iş yerlərində oturub kompüter və telefon vasitəsilə digər bank-ların dilerləri ilə əlaqə saxlayır və valyutaların məzənnələri haqqında lazımi məlumatlar əldə edirlər.

Alıcı bankın dileri telefon vasitəsilə satıcı bankın dileri ilə əla­qəyə girir və sövdələşir. Sövdələşmənin həyata keçirilməsi bir neçə sani­yədən 2-3 dəqiqəyə qədər çəkir. Onu təsdiq edən sənədlər sonra gön­dərilir, bank hesablarında müvafiq qeydlər isə iki iş (bank) günündə apa­rılır.

Valyuta ticarətinin bu formada təşkilinə banklararası valyuta bazarı deyilir. Valyuta əməliyyatlarının böyük əksəriyyəti nəqd olma­yan formada, yəni cari və müddətli bank hesablarında müvafiq qeydlər edilməklə aparılır, çox az bir hissəsi isə nəqd pul mübadiləsinin payına düşür. Bəzi ölkələrdə banklararası bazarın bir hissəsi valyuta birjası şəklində təşkil olunur.

Müasir kommunikasiya vasitələri bütün gün ərzində (bazar gün­­lərindən başqa) valyuta əməliyyatlarını aparma-ğa imkan verir. Mə­sələn, bütün dünyada geniş filiallar şəbəkəsinə malik olan Qərbi Avro­pa bankı günün istənilən vaxtı Sinqapurda, Frankfurtda, San-Fran­sis­koda, Ankara-da, Nyu-Yorkda dolların alverini edə bilər. Göründüyü kimi, müasir dövrdə milli valyuta bazarları bir-biri ilə sıx tellərlə bağlı olmaqla, dünya valyuta bazarının tərkib hissəsidirlər.

Bir ölkənin pul vahidinin başqa bir ölkənin pul vahidində ifadə olunan qiymətinə valyuta məzənnəsi deyilir. Milli pul vahidi mə­zənnəsinin xarici pul vahidinin məzən-nəsində təsbit olunması isə val­yuta qiyməti adlanır. Bu zaman milli pul vahidinin məzənnəsi ya bir­başa qiymət təyinetmə (xarici valyutanın 1, 10, 100 vahidi = milli val­yu­tanın "X" vahidinə), yaxud da əks qiymət təyinetmə (milli valyutanın 1, 10, 100 vahidi = xarici valyutanın "X" vahidinə) formasında müəy­yən edilə bilər. Ölkələrin əksəriyyətində milli valyutaların məzənnələrini müəyyən edərkən birbaşa qiymət təyinetmədən, Böyük Britaniyada əks qiymət təyinetmədən, ABŞ-da isə hər ikisindən istifadə olunur.

Valyuta bazarının peşəkar iştirakçıları üçün "valyuta mə­zən­nəsi" anlayışı demək olar ki, yoxdur. Onlar buna alıcı və satıcı məzən­nələri deyirlər. Alıcı məzənnəsi milli valyuta ilə xarici valyutanın satın alındığı, satıcı məzənnəsi isə xarici valyutanın milli valyutaya satıldığı məzənnədir. Məsələn, 1 Ingiltərə funt sterlinqinin 1,5655/75 ABŞ dollarına bərabər olması o deməkdir ki, ABŞ-ın kom­mersiya bankı bir funt ster­linqi 1.5655 ABŞ dollarına satın almağı və 1.5675 dol-lara satmağı qar­şı­sına məqsəd qoymuşdur. Deməli, birbaşa qiymət təyinetmədə satıcı mə­zənnəsi alıcı məzən­nəsindən daha yüksəkdir.

Satıcı məzənnəsi ilə alıcı məzənnəsi arasındakı fərqə marj deyi­lir. Bu fərq bankın valyuta əməliyyatlarının aparıl-ması ilə əlaqədar xərc­lərini ödəyir və onun mənfəətinin formalaşmasında iştirak edir. Valyuta məzənnələri mübadi-lə obyekti olan tədiyə sənədlərinin növ­ləri­nə görə də fərq-lənir. Bununla əlaqədar olaraq teleqraf baratlarının, çek­lərin, banknotların xüsusi məzənnələri vardır.

"Kross-məzənnə" anlayışı da mövcuddur. Bu, sövdə-ləşmədə iş­ti­­rak edən tərəflərdən heç birinə məxsus olmayan iki xarici valyuta ara­sında qiymətin təyin edilməsi demək-dir. Məsələn, əgər Azərbaycan Mil­li bankı ABŞ dollarının Yapon yeninə olan məzənnəsini müəyyən edir­sə, bu kross-məzənnə adlanır. Müxtəlif milli valyuta bazarlarında kross-məzənnələr arasında fərq ola bilər. Kross-məzənnələr haq-qında 34.1. cədvəlinin məlumatlarına əsasən daha aydın təsəvvür əldə etmək olar.

Cədvəl 34.1.

Əsas valyutaların kross-məzənnələri (24.03.2001)

Valyutanın adı	USD	GBP	CHF	100 JPY	CAD	AUD	EUR	NZD	DKK	SEK
Isveç kronu (SEK)	110.31	114.69	55.9895	88.4068	66.5874	55.1157	99.1725	44.2860	11.2289	■
Danimarka kronu (DKK)	88.3867	111.95	44.8737	88.4068	55.3603	44.1627	77.4637	33.4876	■	00.8137
Y.Zelandiya dolları (ZD)	22.4047	33.4266	11.3974	11.9614	11.5070	11.1936	22.1401	■	00.2867	00.2333
Avro (EUR)	11.1237	11.6012	00.6530	00.9165	00.7182	00.5577	■	00.4673	00.1340	00.1090
Avstraliya dolları (AUD)	22.0147	22.8709	11.1708	11.6433	11.2877	■	11.7930	00.8378	00.2402	00.1955
Kanada dolları (CAD)	11.5646	22.2295	00.9098	11.2762	■	00.7766	11.3924	00.6506	00.1866	00.1518
Yaponiya yeni (JPY)	1122.60	1174.70	771.25	■	778.36	660.85	1109.11	550.98	114.62	111.90
Isveçrə frankı (CHF)	11.7208	22.4521	■	11.4036	11.0998	00.8541	11.5314	00.7156	00.2052	00.1670
Ingiltərə funtu (GBP)	00.7018	■	00.4078	00.5724	00.4485	00.3483	00.6246	00.2918	00.0837	00.0681
ABŞ dolları (USD)	■	11.4250	00.5811	00.8157	00.6391	00.4964	00.8900	00.4159	00.1192	00.0970

Nəhayət, valyuta məzənnələri sövdələşmələrin növün-dən asılı olaraq fərqləndirilir. Bunlardan biri nəqd sövdələş-mələr, digəri isə müd­dətli sövdələşmələr üzrə məzənnədir. Nəqd sövdələşmə üzrə məzənnə o deməkdir ki, valyuta dərhal, iki iş günü ərzində göndərilir. Müddətli sövdələş-mələrdə isə valyutanın göndərilməsi müəyyən olun­muş vaxt-da həyata keçirilir.

Nəqd və müddətli sövdələşmələr valyuta məzənnə-lərinin dina­mi­kasını müəyyən edən əsas amillər olduqlarına görə onları bir qədər ətraflı nəzərdən keçirək.

Valyuta bazarları üçün nəqd sövdələşmələr həlle-dicidir. Çünki ticarət və qeyri-ticarət əməliyyatları onun əsasında aparılır. Müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnə isə iştirakçılar tərəfindən müəyyən edilir və konkret tarixdə həyata keçirilir. Məsələn, tutaq ki, Nyu-Yorkda 2006-cı il sentyabrın 1-ə nəqd sövdələşmələr üzrə bir Ingiltərə funtunun mə­zənnəsi 1.5675, müddətli sövdələşmələr üzrə isə (2006-cı il dekabr ayının birinə) 1.5715 ABŞ dollarına bərabərdir. Bu o deməkdir ki, Amerika bankı 1 Ingiltərə funtunu dərhal 1.5675, dekabrın birində isə 1.5715 ABŞ dollarına satmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Deməli, dekabrın 1-dək bankın sərəncamında nəqd dolların olması vacib deyil­dir. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bank dekabrın 1-də 1 ABŞ dolları ilə 1 Ingil­tərə funtu arasındakı məzənnədən asılı olmayaraq müştəriyə onu sent­yabrın 1-də müəyyən olunmuş məzənnə ilə satmalıdır. Belə­lik­lə, müd­dət­li sövdələşmələr üzrə 3 ay qabaqcadan müəyyən edilmiş mə­zən­nəni, müddət başa çatan zaman mövcud olan məzən-nə ilə qarış­dır­maq olmaz.

Valyuta bazarlarının iştirakçıları əməliyyatları ya xalis möh­tə­kirlik, yaxud da valyuta risklərini sığortalamaq məqsədilə həyata keçi­rirlər. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, riskləri sığortalayanlarla, möh­tə­kirlik edənlər bir-birinə zidd olan tərəflərdir.

Məzənnələrin dəyişməsi ilə əlaqədar olan valyuta risklərinin sı­ğortalanması hər hansı bir valyuta ilə nə xalis aktivlərin, nə də xalis passivlərin olmasına yol verilməmə-sinə yönəldilən fəaliyyət deməkdir. Ma­liy­yə dairələrində bunu "xarici valyutanın açıq vəziyyətinin ləğv edil­­məsi" kimi də səciyyələndirirlər.

Açıq vəziyyətin isə iki növü vardır: 1) Uzun müddətli dövrdə və­ziy­yət (xarici valyutada netto – aktivlər); 2) Qısa müddətli dövrdə və­ziy­yət (netto – passivlər). Birinci halda tələb təəhhüddən, ikinci halda isə ək­sinə, təəhhüd tələbdən çox olur.

Sığortalama normal əməliyyatdır. Çünki xarici tica-rət müqa­viləsinin qüvvədə olduğu müddətdə əmtəə ixracı və idxalı sahəsində val­yuta itkisinə məruz qalmaqdansa, hər hansı bir məzənnəyə əsaslanmaq, onu bilmək daha vacibdir. Bunu yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı mi­sa­lı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, Ingiltərədən əmtəəni idxal edən ame­rikalı sahibkar müqavilənin şərtinə görə 3 aydan sonra 1650000 ABŞ dolları ödəməlidir. Ingiltərə funtunun ABŞ dollarına olan cari məzən­nəsi 1 GBP=1.6500 dollardırsa deməli, bu məbləğ 1.000.000 funt ster­linqə bərabərdir. Lakin tədiyə müd­dətində ABŞ dollarının Ingiltərə fun­tuna olan məzənnəsi 1.5000 bərabər olarsa, onda amerikalı sa­hib­kar 1.100.000 funt sterlinq, başqa sözlə, müqavilə bağlanan vaxt nəzər­də tutulduğundan 10% çox ödəməli olacaqdır. Odur ki, bu riskə məruz qalmamaq üçün amerikalı sahibkar ya müqavilə bağlanan zaman nəqd sövdələşmə üzrə valyuta bazarında mövcud məzənnə ilə həmin məb­ləğ­də ABŞ dolları satın alıb onu Amerika bankında de­pozitə qoy­ma­lı, yaxud da müddətli sövdə­ləş­mələr bazarında üç ay müddətinə 1.650.000 məbləğində ABŞ dolları satın alıb, onu Ingiltərə bankında depozitdə saxlamalıdır. Beləliklə, amerikalı sahib-kar yaxşı bilir ki, hər iki variantda üç aydan sonra onun əlində ABŞ dolları ilə müəyyən məb­ləğdə pul olacaqdır.

Valyuta bazarlarında möhtəkirlik etmək sözün geniş məna­sında "uzun" və ya "qısa" dövrlərdə xarici valyutanın vəziyyətinin aşka­ra çıxarılması deməkdir. Bu zaman valyuta bazarında iştirakçıların fəa­liyyəti məzənnənin gələcək dinamikası əsas götürülməklə, şüurlu surətdə müəyyən edilir və qarşıya qoyulan məqsəd əlavə mənfəət əldə etməkdən ibarət olur.

Xarici valyuta ilə möhtəkirlik məqsədilə aparılan əməliy­yat­ların səmərəliliyi bir tərəfdən milli valyuta, digər tərəfdən isə xarici valyuta ilə depozitlər üzrə faiz dərəcələri arasındakı ən yüksək fərqin azaldılmasından asılıdır. Aydın olsun deyə, belə bir misalı nəzərdən ke­çirək. Tutaq ki, üç aylıq depozit üzrə (il üzrə hesablamaya çevrilməklə) faiz dərəcəsi Ingiltərədə 4%-ə, ABŞ-da isə 6%-ə bərabərdir. Ingiltərəli möhtəkir 1.000.000 funt sterlinq məbləğində pulu Ingiltərədə depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.010.000 funt sterlinq, yaxud da bir funt sterlinqin 1.6500 ABŞ dollarına bərabər olduğu məzənnə ilə həmin pula ABŞ dolları satın alıb onu ABŞ-da depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.674.750 dolların sahibi olur. Əgər üç ay ərzində funt sterlinqlə dollar arasındakı məzənnə dəyişməz qalarsa onda sahibkar üçün ikinci vari­ant daha sərfəli və məqsədəuyğundur. Çünki bu variant, birinci vari­anta nisbətən 5000 funt sterlinq (1.674.750 $ : 1.6500 $ / GBP = 1015000GBP) çox mənfəət əldə etməyə imkan verir.

Əgər üç ay ərzində funt sterlinqin məzənnəsi 1.5000 dollara qədər aşağı düşərsə, onda ABŞ dollarının satın alın-ması ilə əlaqədar əməliyyat daha çox – 106500 GBP mənfəət əldə etməyə (1.674.750 $ : 1.5000 $/GBP = 1010000GBP) imkan verir. Əksinə olduqda isə bu əməliyyat ciddi itkilərə gətirib çıxara bilər.

Müddətli əməliyyatlar möhtəkirlik üçün daha böyük imkanlar yaradır. Həm də bu əməliyyatlar hətta xüsusi döv-riyyə vəsaitləri ol­madıqda belə, mümkündür. Belə ki, müd-dətli müqavilənin vaxtının ba­şa çatmasına bir neçə gün qal-mış, onu banka təqdim etməklə, lazım olan məbləğdə ssuda götürmək olar. Bunu aşağıdakı misalı nəzərdən ke­çirməklə aydınlaşdıraq. Tutaq ki, hər hansı bir bankın dileri üç ay ərzində nəqd sövdələşmələr üzrə məzənnənin 1.6500$-dən 1.5000$-ə dü­şə­cəyinə əmindir. O, bazarda satmaq üçün cari vəziyyətdə (mə­qam­da) müddətli əmanətlər üzrə mövcud olan 1GBP=1.6000$ məzənnəsi ilə üç ay müddətinə dəyəri 100.000.000$ olan müqavilə bağlamışdır. Əgər dilerin proq-nozu özünü doğrultsa, onda o, müqa­vilənin vaxtı çatdıqda, bazarda nəqd sövdələşmələr üzrə 1 GBP = 1.5000 $ məzən-nəsi ilə 100.000.000 GBP dəyərində əmtəəni 150.000.000$-ə satın alacaq və dərhal onu üç ay bundan əvvəl bağlanmış müddətli söv­dələşmənin 1GBP=1.6000$ məzənnəsi ilə 160.000.000$-ə satmaqla, bir neçə dəqiqə ərzində 10.000.000$ məbləğində xalis mənfəət əldə edəcəkdir. Diler val­yu­ta məzənnəsinin dinamikasında gözlənilən dəyi­şiklikdə hər hansı bir səhvə yol verdikdə isə böyük məbləğdə zərər çəkə bilər.

Buradan aydın olur ki, müddətli sövdələşmələrin iştirakçıları nəqd sövdələşmələr üzrə məzənnə ilə müddətli sövdələşmələr üzrə mə­zən­nə arasındakı fərq qədər ya mənfəət əldə edir, ya da ziyana düşür.

Müəyyən zaman kəsiyində hər hansı bir valyutanın başqa bir valyutaya olan məzənnəsi onların hər ikisinin di-namikası haqqında mü­hakimə yürütməyə imkan verir. Məsələn, funt-sterlinqin dollara olan məzən­nəsi müəyyən zaman kəsiyində 1 GBP = 1.6500 $-dən 1GBP=1.5000$-ə enmişdirsə, onda ABŞ dollarının Ingiltərə funtuna olan mə-zən­nəsinin 1.6000$-dən 1.5000$-ə yüksəldiyini desək, səhv et­mə­­rik. Əks qiymət təyinetmədə isə ABŞ dollarının məzən-nəsinin 0,6061-dən 0,6667%-ə yüksəldiyini demək olar.

Hazırda, valyuta məzənnələri, demək olar ki, bütün beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində "əsəb gərginliyi" yaradan nöqtədir. Çün­ki valyuta məzənnələri xeyli dərəcədə ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiy­yatlarının inkişafını müəyyən edən daxili və xarici amillərdən asılıdır. Odur ki, valyuta məzənnələri dinamikasının qanunauyğunluqlarını də­rindən başa düşmək üçün bəzi əsas anlayışları nəzərdən keçirək.

Müasir dövrdə milli pul bazarlarını hərtərəfli öyrən-mədən val­yuta məzənnələrini təhlil etmək mümkün deyildir. Çünki, ayrı-ayrı dövlətlərin daxili bazarlarında olan pul kütləsi valyuta məzənnələrinə təsir göstərir.

Pulun tədavül və tədiyə vasitəsi vəzifələrini yerinə yetirdiyi pul bazarında ümumi tələb aparılan sövdələşmələ-rin miqdarından asılıdır. Sövdələşmələrin miqdarı isə bu və ya digər ölkənin ÜMM-nin dinami­kası ilə əlaqədardır. Bundan başqa, ÜMM-nin dinamikası ilə pula olan tələb arasındakı əlaqə miqdar pul nəzəriyyəsində başlıca rol oynayır. Buradan da belə bir nəticə hasil olur ki, iqtisadi artım sü­rə­tinin və müxtəlif növ aktivlərə olan tələbin yüksək olduğu ölkələrdə valyuta məzənnəsi də yüksək olmalıdır.

Belə bir fərziyyə də vardır ki, iki valyutanın müəyyən nisbətdə mü­badiləsinin əsasını alıcılıq qabiliyyətlərindəki bərabərlik təşkil edir. Bu fərziyyə əsasında işlənib hazır-lanmış alıcılıq qabiliyyətlərindəki bəra­bərlik nəzəriyyəsi valyuta məzənnələrinin dinamikasının həmin ölkədə qiymətlərin dəyişməsi ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.

Yəni:

P₁ = r ∙ P₂ və ya r = P₁ : P₂
Burada: “r”–valyuta məzənnəsi, P₁ və P₂–nəzərdən keçirilən öl­kələrdə qiymətlərin səviyyəsi deməkdir.

Bu nəzəriyyə belə bir fərziyyə əsasında hazırlanmış-dır ki, bey­nəlxalq ticarətdə əsas məhsulların qiymətlərindəki fərq yox olub getdiyinə görə bütün ölkələrdə belə əmtəələrin eyni bir valyuta ilə hesablanan qiy­mətləri təqribən bir-birinə bərabər olmalıdır. Məsələn, tutaq ki, 1GBP=1.5000 $– məzənnəsi ilə eyni "nəsildən" olan kompü­te­rin bir ədə­di­nin qiyməti Ingiltərədə 1000 funt-sterlinqə, ABŞ-da isə 2000 dollara bərabərdir. Belə olduqda Ingiltərə şirkətləri ABŞ-a kom­pü­ter ixracını artırırlar. Bu, ABŞ-da həm idxalın, həm də təklifin artmasına və qiymətlərin Ingiltərədəki qiymət-lərin səviyyəsinə, yəni 15000 $-ə düşməsinə gətirib çıxarır. Ingiltərədən ixrac, ABŞ-da isə idxal edən­lərin fəaliyyəti funt sterlinqə olan tələbi artırır. Bu isə öz növbə­sində funt sterlinqin məzənnəsinin yüksəlməsinə (məsələn, deyək ki, 1GBP=1.6500$) səbəb olur. Bütün bunların nəticə­sində ABŞ-da kom­püterin qiyməti tarazlıq qiymətindən bir qədər yük­sək olur.

Lakin bütün əmtəələr, xüsusilə də xidmətlər üzrə bu cür ta­raz­laşma mexanizmi fəaliyyət göstərə bilməz. Bu sözlər daha çox da­şınmaz əmlaka aiddir. Belə ki, ayrı-ayrı ölkələrdə daşınmaz əmlakın qiy­məti həmin ölkələrdəki valyuta məzənnələri nəzərə alınmaqla he­sablandıqda bir-birindən fərqlənə bilər. Başqa bir misal. Vəsaitə qənaət et-mək məq­sə­dilə, heç vaxt baş qırxdırmaq, yaxud da restoran-da nahar etmək üçün bir ölkədən başqa ölkəyə getməzlər. Bunun üçün sadəcə olaraq, yaşayış yerini dəyişdirmək daha məqsədəuyğundur. Gətirilən bu misallar bütün əmtəə və xidmətlər üçün eyni tarazlaşma mexa­niz­minin olmadığını gös­tərir. Valyuta məzənnələrinə təsir edən amillərdən biri də onun özünün dinamikası ilə ölkənin ticarət balansı arasındakı qarşılıqlı əlaqədir¹.

Valyuta məzənnəsi ilə ticarət balansı arasında əks əlaqə vardır. Ti­carət balansının pisləşməsi, yəni idxalın ixracdan çox olmasının art­ması ölkənin xarici bazarlarda daha çox pul «xərclədiyini» göstərir. Bu da milli valyuta üzrə təklifin, xarici valyuta üzrə isə tələbin artmasına gə­tirib çıxarır. Bunun nəticəsində milli valyutanın məzənnəsi aşağı dü­şür. Ixrac idxaldan çox, yəni ticarət balansının qalığı müsbət işarəli ol­duqda isə əksinə, milli valyutanın məzən-nəsinin yüksəlməsi meyli özünü göstərir.

Məlum olduğu kimi, milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düş­məsi ixracın artması, idxalın isə azalması üçün sti-mul yaradır. Məsələn, üç ay ərzində ABŞ dollarının Ingiltə-rə funt-sterlinqinə olan məzənnəsi 1.5000$-dən 1.6500$-ə düşdükdə, əmtəə ixrac edənlər 3 ay bundan əv­vəl­kinə nisbə-tən 10% çox mənfəət əldə edir, Ingiltərədən əmtəə idxal edənlər isə 10% artıq ödəyirlər. Valyuta məzənnəsinin bu cür dəyişməsi ixracın artmasına və idxalın azalmasına şərait yaradır. Başqa sözlə, bu, ticarət balansındakı mənfi qalığın azalmasına və nəticədə tamamilə yox olmasına, müsbət qalı-ğın isə əmələ gəlməsi və artmasına səbəb olur. Milli valyu-tanın məzənnəsi yüksəldikdə hər şey tərsinə cərəyan edir.

Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillərdən biri də fa-iz dərə­cələrinin dəyişdirilməsidir. Burada asılılıq göz qaba-ğındadır. Belə ki, Ingiltərəyə nisbətən ABŞ-da faiz dərəcəsi-nin yüksək olması, digər şərtlər sabit qalmaqla investorlar üçün dolları daha cazibədar edir, onlar öz aktivlərini "dollar depozitində" yerləşdirməyə çalışırlar. Bunun nəticə­sində valyuta bazarında dollara olan tələb artdığına görə onun məzən­nəsi yüksəlir. Əksinə, ABŞ-da faiz dərəcəsi aşağı düşdükdə, dolların məzənnəsinin aşağı düşməsi meyli özünü göstərir. Lakin faiz dərəcəsinin valyutanın məzənnəsinə təsi-rini aydınlaşdırarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu qanu-nauyğunluq nominal faiz dərəcəsi üçün yox, real faiz dərə­cə­si üçün (yəni ölkədə inflyasiyanın sürəti nəzərə alınmadan) doğ­rudur.